Cố vấn An ninh quốc gia Saudi Arab Musaad bin Mohammed Al-Aiban, Chủ nhiệm Văn phòng Ủy ban Công tác ngoại sự Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc Vương Nghị và Thư ký Hội đồng An ninh tối cao Iran Ali Shamkhani (từ trái sang) tại Thủ đô Bắc Kinh, Trung Quốc, ngày 10-3-2023_Ảnh: AP

Thỏa thuận bình thường hóa quan hệ

Kể từ khi Saudi Arab và Iran cắt đứt quan hệ ngoại giao vào năm 2016 sau các cuộc tấn công của một số người dân Iran vào Đại sứ quán Saudi Arab tại Iran nhằm phản đối việc Saudi Arab hành quyết một giáo sĩ theo dòng Hồi giáo Shia, quan hệ giữa 2 nước leo thang căng thẳng, gia tăng xung đột tại nhiều chiến trường “ủy nhiệm”, như Yemen, Iraq, Lebanon. Thậm chí, Saudi Arab và Iran được cho là đã đứng sau nhiều cuộc tấn công phá hoại, xâm phạm lãnh thổ của nhau, đe dọa an ninh, ổn định ở khu vực vùng Vịnh. Tuy nhiên, sau thời gian dài leo thang căng thẳng, với những biến chuyển từ tình hình thế giới, khu vực cũng như tại chính trường 2 nước, Saudi Arab và Iran dần tìm kiếm các biện pháp hòa giải, giảm căng thẳng, bình thường hóa quan hệ.

Từ tháng 4-2021, các cuộc đàm phán trực tiếp nối lại quan hệ giữa 2 nước bắt đầu tại Iraq. Trong vòng 5 tháng (từ tháng 4-2022 đến 9-2022), 2 nước tiếp tục trải qua 4 vòng đàm phán do Iraq và Oman làm trung gian. Trên cơ sở đó, sau 4 ngày đàm phán kín tại Trung Quốc, đại diện 3 nước, bao gồm Chủ nhiệm Văn phòng Ủy ban Công tác ngoại sự Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc Vương Nghị, Cố vấn An ninh quốc gia Saudi Arab Musaad bin Mohammed Al-Aiban, Thư ký Hội đồng An ninh tối cao Iran Ali Shamkhani, thông báo đạt được Tuyên bố chung ba bên với một số nội dung đáng chú ý sau.

Một là, Saudi Arab và Iran nhất trí nối lại quan hệ ngoại giao, mở lại các đại sứ quán và cơ quan đại diện trong khoảng thời gian không quá 2 tháng.

Hai là, khẳng định các nguyên tắc tôn trọng chủ quyền quốc gia và không can thiệp vào công việc nội bộ.

Ba là, Bộ trưởng Ngoại giao 2 nước Saudi Arab và Iran sẽ gặp nhau để triển khai thỏa thuận, thu xếp cử đại sứ trở lại và thảo luận về các biện pháp tăng cường quan hệ song phương.

Bốn là, nối lại hợp tác trong khuôn khổ 2 hiệp định, bao gồm Hiệp định hợp tác an ninh (ký kết ngày 17-4-2001) và Hiệp định chung về hợp tác trong các lĩnh vực kinh tế, thương mại, đầu tư, công nghệ, khoa học, văn hóa, thể thao và thanh niên (ký kết ngày 27-5-1998).

Năm là, đánh giá cao và bày tỏ cảm ơn Iraq, Oman và Trung Quốc đã hỗ trợ tổ chức các vòng đối thoại từ năm 2021, cũng như nỗ lực thúc đẩy để Saudi Arab và Iran đạt được thỏa thuận.

 Nguyên nhân thúc đẩy ký kết thỏa thuận bình thường hóa quan hệ

Giới học giả khu vực và thế giới cho rằng, việc Saudi Arab và Iran đạt được thỏa thuận bình thường hóa quan hệ xuất phát từ một số nguyên nhân chính sau.

Thứ nhất, cả Saudi Arab và Iran đều mong muốn sớm bình thường hóa quan hệ để có được môi trường ổn định hơn cho phát triển và nâng cao tính tự chủ chiến lược trong bối cảnh tình hình kinh tế - chính trị thế giới, khu vực tiếp tục diễn biến hết sức phức tạp, như

1- Sự giảm tốc của nền kinh tế toàn cầu, thay đổi của các chuỗi cung ứng, lạm phát gia tăng; 2- Tác động từ cuộc xung đột Nga - Ukraina tới mọi mặt đời sống quốc tế; 3- Khu vực Trung Đông đối mặt với sự leo thang căng thẳng kéo dài, gia tăng cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ - Nga - Trung Quốc. Bên cạnh đó, về phía Iran, Chính quyền Tổng thống Ebrahim Raisi mong muốn tìm kiếm một thành tựu ngoại giao để vừa củng cố vị thế chế độ Hồi giáo Iran, hạ nhiệt các cuộc biểu tình chống chính quyền, thúc đẩy tinh thần đoàn kết dân tộc, vừa góp phần mở rộng thị trường cho xuất - nhập khẩu hàng hóa, thu hút nguồn lực đầu tư cho phát triển. Trong khi đó, Chính quyền Thái tử, Thủ tướng Saudi Arab Mohammad bin Salman mong muốn thông qua việc nối lại quan hệ với Iran để nâng cao tính tự chủ trong bảo đảm an ninh khi niềm tin với Mỹ suy giảm ngày càng lớn; giải quyết, chấm dứt việc sa lầy tại Yemen; đồng thời, gia tăng ảnh hưởng, vai trò thúc đẩy đoàn kết thế giới Hồi giáo.

 Thứ hai, dấu ấn cá nhân của cả Tổng thống Iran E. Raisi và Thủ tướng Saudi Arab Mohammad bin Salman trong nỗ lực theo đuổi các chính sách tham vọng, phát triển tự lực, tự cường, nâng cao sức mạnh tổng hợp, tránh phụ thuộc, ảnh hưởng từ bên ngoài. Đối với Iran, kể từ khi lên nắm quyền, Tổng thống E. Raisi được đánh giá là một trong những ứng cử viên tiềm năng cho vị trí lãnh tụ tối cao của Iran trong tương lai. Ông nỗ lực tìm kiếm các chính sách bảo đảm an ninh, thúc đẩy phát triển đất nước, bao gồm việc thúc đẩy quan hệ đoàn kết với các nước láng giềng, các nước trong cộng đồng Hồi giáo như Saudi Arab. Về phía Saudi Arab, Thái tử Mohammad bin Salman tích cực đẩy mạnh công cuộc đổi mới, hiện thực hóa tầm nhìn đến năm 2030, xây dựng Saudi Arab trở thành cường quốc khu vực với đường lối phát triển tự chủ, bảo đảm các lợi ích quốc gia - dân tộc, trong đó ưu tiên giải quyết bất đồng với Iran, tạo dấu ấn, gia tăng uy tín chính trị trong nước. Đặc biệt, sau khi được bổ nhiệm chức vụ Thủ tướng Saudi Arab vào tháng 9-2022, ông Mohammad bin Salman triển khai nhiều bước đi đột phá để bình thường hóa quan hệ với Iran, như thúc đẩy tổ chức Hội nghị thượng đỉnh Trung Quốc - Saudi Arab lần thứ nhất, mở ra cơ hội trao đổi giữa lãnh đạo cấp cao Saudi Arab và Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình, trong đó nhất trí vai trò trung gian của Trung Quốc.

Thứ ba, vai trò quan trọng, then chốt của Trung Quốc. Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung Quốc leo thang, Trung Quốc hướng tới đẩy mạnh ảnh hưởng tại khu vực Trung Đông, vừa góp phần bảo đảm nguồn cung năng lượng khi vùng Vịnh cung cấp khoảng 40% năng lượng cho Trung Quốc, vừa gia tăng lợi ích địa - chính trị. Việc tham gia giải quyết bất đồng giữa 2 nước lớn trong khu vực, như Iran và Saudi Arab góp phần nâng cao vị thế của Trung Quốc tại khu vực.

Thúc đẩy bảo đảm an ninh tại Trung Đông

Thời gian qua, khu vực Trung Đông có nhiều diễn biến phức tạp: 1- Cạnh tranh chiến lược nước lớn gia tăng, khi Mỹ tiếp tục nỗ lực lấy lại niềm tin từ các đồng minh, đối tác khu vực, tích cực tham gia giải quyết các vấn đề chung, củng cố vị thế cường quốc số 1 tại khu vực; Trung Quốc đẩy mạnh triển khai kết quả hợp tác sau Hội nghị thượng đỉnh Trung Quốc - Saudi Arab tháng

12-2022, làm sâu sắc quan hệ kinh tế - chính trị với các đối tác khu vực; Nga tăng cường quan hệ với các nước lớn khu vực, như Israel, Saudi Arab, bên cạnh các đối tác thân cận khu vực là Iran, Syria; 2- Các nước trong khu vực đề cao theo đuổi lợi ích quốc gia - dân tộc, đẩy mạnh chính sách đối ngoại theo hướng độc lập, đa phương hóa quan hệ đối ngoại; 3- Các “điểm nóng”, như xung đột giữa Israel và Palestine, khủng hoảng chính trị tại Lebanon, nội chiến ở Yemen, tiếp tục rơi vào bế tắc, thậm chí trở nên nghiêm trọng hơn.

Trong bối cảnh đó, việc 2 quốc gia đứng đầu 2 dòng Hồi giáo Shia và Sunni là Iran và Saudi Arab đạt thỏa thuận bình thường hóa quan hệ ngoại giao, mang ý nghĩa lịch sử, góp phần quan trọng thúc đẩy xu hướng bình thường hóa quan hệ, giảm leo thang căng thẳng tại khu vực Trung Đông, cải thiện ổn định và an ninh khu vực, cụ thể:

Một là, thúc đẩy đoàn kết, giảm bất đồng giữa các dòng Hồi giáo Shia và Sunni, tăng cường hợp tác giữa các quốc gia vùng Vịnh và thế giới Hồi giáo, đẩy nhanh tiến trình nối lại quan hệ ngoại giao giữa Iran và các nước Hồi giáo vùng Vịnh khác, như Bahrain, Các tiểu Vương quốc Arab Thống nhất (UAE) và Kuwait, hay giảm căng thẳng trong quan hệ giữa Saudi Arab và UAE.

Hai là, mở ra “một con đường khả thi mới” để khôi phục tiến trình đàm phán đang rơi vào bế tắc trong vấn đề hạt nhân Iran thông qua vai trò trung gian của Saudi Arab hay Trung Quốc.

Ba là, mang lại tín hiệu tích cực trong nỗ lực giải quyết các cuộc xung đột, “điểm nóng” khu vực, như tại Yemen, Syria, Lebanon, Iraq,... khi cả Saudi Arab và Iran đều có ảnh hưởng lớn tại các nước này. Thông qua hợp tác giữa Saudi Arab và Iran, các lực lượng, nhóm chính trị được cho là chịu ảnh hưởng lớn từ Saudi Arab và Iran tại chính trường các nước, như Houthi tại Yemen, Hezbollah tại Lebanon, hay các nhóm chính trị gia Hồi giáo dòng Sunni và Shia tại Iraq có thể sẽ tăng cường đối thoại với các chính quyền, thu hẹp bất đồng, cải thiện tình hình định chính trị - xã hội tại chính trường các nước.