An ninh con người giữa bất ổn và xung đột

Tác động nhân đạo của khủng hoảng Israel - Iran 2025 là một bi kịch không thể phủ nhận, phơi bày sự tê liệt của hạ tầng an ninh con người. Tại Iran, các cuộc không kích phá hủy 60% năng lực y tế quốc gia, với hơn 200 bệnh viện và 150 trường học bị hư hại nghiêm trọng. Thiếu nước sạch và thuốc men làm bùng phát dịch viêm gan A và tiêu chảy tại các trại tị nạn ở Isfahan, đe dọa 1,2 triệu trẻ em và người cao tuổi. 

Hiệp hội Chữ thập đỏ và Trăng lưỡi liềm đỏ quốc tế (IFRC) cảnh báo nguy cơ khủng hoảng tâm lý thế hệ, với 15.000 trẻ em Iran chịu tổn thương tinh thần nghiêm trọng. Tại Israel, hệ thống y tế tại Tel Aviv và Jerusalem chuyển sang trạng thái khẩn cấp dưới lòng đất, với hơn 2.517 người bị thương do các vụ tấn công tên lửa.

Hơn 3.000 người bị thương tại Iran và 2.517 tại Israel là minh chứng cho sự tàn khốc của chiến tranh, nơi dân thường vô tội trở thành nạn nhân của các toan tính chiến lược. Tại Gaza, nơi Hezbollah và Hamas tăng cường hoạt động, 10.000 người bị thương và 200.000 trẻ em mất quyền tiếp cận giáo dục. 

Chiến tranh không chỉ cướp đi sinh mạng mà còn hủy hoại phẩm giá và tương lai của các cộng đồng, đặt ra câu hỏi cấp bách: liệu các cường quốc có đủ quyết tâm để bảo vệ an ninh con người theo Tuyên ngôn Nhân quyền Liên hợp quốc trước lằn ranh bạo lực?

Tác động dây chuyền

Khủng hoảng Israel - Iran 2025 gây ra hiệu ứng lan truyền, làm gia tăng bất ổn kinh tế và địa - chính trị khu vực. Các cuộc tấn công vào Nhà máy lọc dầu Tabriz và mỏ khí South Pars của Iran đã đẩy giá dầu brent lên 75,29 USD/thùng và dầu WTI lên 73,55 USD/thùng, gây áp lực lạm phát cho các nền kinh tế phụ thuộc như Iraq và Lebanon. 

Israel chịu thiệt hại với Công ty lọc dầu Bazan bị hư hại, khiến chỉ số chứng khoán Tel Aviv giảm 8% trong tuần từ ngày 13 đến 20-6-2025. Nguy cơ phong tỏa eo biển Hormuz - nơi vận chuyển 20% nguồn cung dầu toàn cầu (20 triệu thùng dầu thô/ngày) - đe dọa phục hồi kinh tế thế giới, đặc biệt tại các nước châu Á như Nhật Bản và Hàn Quốc.

Các quốc gia vùng Vịnh như Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) giữ thái độ trung lập, tránh chọn phe giữa Iran và phương Tây. Jordan hỗ trợ đánh chặn tên lửa Iran, trong khi Thổ Nhĩ Kỳ tăng cường an ninh biên giới. 

Nga cung cấp hệ thống phòng không S-400 cho Iran và Trung Quốc đề xuất trung gian hòa giải tại Hội nghị Bắc Kinh tháng 7-2025. Cạnh tranh địa - chính trị ngày càng sâu sắc, làm suy yếu các sáng kiến hòa bình khu vực như Hiệp định Abraham, đồng thời cản trở phát triển chung của Trung Đông.

Giằng co giữa nhân đạo và lợi ích

Phản ứng của cộng đồng quốc tế trước khủng hoảng Israel - Iran 2025 phản ánh sự giằng co giữa cam kết nhân đạo và giới hạn thể chế. Mỹ - đồng minh chiến lược của Israel - thể hiện sự mâu thuẫn khi kêu gọi ngừng bắn nhưng tiếp tục cung cấp viện trợ quân sự 3,8 tỷ USD/năm theo Thỏa thuận 2016 - 2026. 

Việc phủ quyết nghị quyết ngừng bắn tại Hội đồng Bảo an tháng 12-2024 làm suy yếu uy tín của Mỹ như một trung gian hòa bình, gây chỉ trích từ các nước Hồi giáo như Qatar và Thổ Nhĩ Kỳ. 

Liên minh châu Âu (EU) cam kết 700 triệu euro viện trợ nhân đạo qua Văn phòng Điều phối các vấn đề nhân đạo của Liên hợp quốc (ECHO), phối hợp với Cơ quan cứu trợ và công trình của Liên hợp quốc dành cho người tị nạn Palestine ở Cận Đông (UNRWA) và Tổ chức Y tế thế giới (WHO), nhưng bất đồng nội bộ (Đức và Áo ủng hộ Israel, Ireland và Tây Ban Nha đòi trừng phạt) làm hạn chế vai trò kiến tạo hòa bình. 

EU có thể sử dụng đòn bẩy kinh tế, như xem xét Hiệp định Liên kết EU - Israel 2000, nhưng thiếu hành động quyết đoán.

Liên hợp quốc khẳng định lập trường nhân đạo qua tuyên bố của Tổng Thư ký António Guterres rằng, “vi phạm luật nhân đạo quốc tế là không thể chấp nhận”. Tuy nhiên, kêu gọi hỗ trợ 1,2 tỷ USD của UNRWA chỉ nhận được 45% tài trợ, do sự thờ ơ các nhà tài trợ như Mỹ và Canada. 

WHO chuyển 50 tấn vật tư y tế, Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) hỗ trợ 200.000 trẻ em tại Gaza, nhưng không kích và phong tỏa làm gián đoạn hoạt động. Các tổ chức phi chính phủ như Médecins Sans Frontières (MSF) và Hội Chữ thập đỏ quốc tế (ICRC) triển khai “vùng an toàn y tế”, điều trị 10.000 bệnh nhân tại Gaza và 5.000 người tị nạn tại Lebanon, bất chấp nguy hiểm và thiếu hành lang an toàn.

Giải pháp chiến lược

Để vượt qua khủng hoảng và kiến tạo nền hòa bình bền vững tại Trung Đông, cần triển khai các giải pháp chiến lược có khả năng giải quyết đồng thời nhu cầu nhân đạo trước mắt và nguyên nhân gốc rễ của xung đột.

Thứ nhất, thiết lập hành lang nhân đạo an toàn. Liên hợp quốc cần gây áp lực để Israel và Iran cho phép mở các hành lang tại Gaza, Lebanon và Iran. Những hành lang này phải được bảo vệ bởi lực lượng gìn giữ hòa bình quốc tế, theo mô hình từng áp dụng tại Mali năm 2019. 

Các tổ chức như Bác sĩ không biên giới (MSF) và ICRC có thể thiết lập các “vùng an toàn y tế” theo Công ước Geneva, bảo đảm phân phối viện trợ nhân đạo tới khoảng 1,5 triệu người trong vòng 30 ngày.

Thứ hai, thành lập Quỹ Tái thiết Trung Đông. Lấy cảm hứng từ mô hình tài chính khẩn cấp trong đại dịch COVID-19, quỹ này dự kiến huy động 10 tỷ USD từ các nước phát triển và khu vực tư nhân tại Hội nghị Cairo vào tháng 3-2026. 

MSF và ICRC nên hợp tác với các tổ chức y tế địa phương để tối ưu hóa hệ thống phân phối, hướng tới mục tiêu tái thiết 500 bệnh viện và 300 trường học trong vòng 3 năm.

Thứ ba, thúc đẩy cải cách Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc. Việc giới hạn quyền phủ quyết trong các tình huống nhân đạo, theo đề xuất của Pháp năm 2024, sẽ tạo điều kiện thông qua nhanh chóng các nghị quyết ngừng bắn trong vòng 48 giờ. 

MSF và ICRC có thể đóng vai trò trung gian trong đối thoại giữa các bên như Israel, Iran, Hamas và Hezbollah, học hỏi từ mô hình đàm phán trao đổi tù nhân tại Syria năm 2016. Hội nghị Pháp - Saudi Arabia về Giải pháp 2 nhà nước cũng là nền tảng tiềm năng để hạ nhiệt căng thẳng khu vực.

Thứ tư, khôi phục đối thoại về chương trình hạt nhân. Việc tái khởi động Kế hoạch Hành động toàn diện chung (JCPOA), với trung gian của Qatar và Oman và sự hỗ trợ của EU, sẽ giúp giảm nguy cơ leo thang vũ khí hạt nhân. 

Song song đó, Giải pháp 2 nhà nước được 138 quốc gia ủng hộ năm 2012 cần được thúc đẩy như một yếu tố giảm áp lực địa chiến lược, đặc biệt từ Iran. Dữ liệu do MSF ghi nhận, với 10.000 ca chấn thương tại Gaza, có thể trở thành công cụ vận động cho các giải pháp chính trị bền vững.

Thứ năm, ứng dụng công nghệ trong hỗ trợ nhân đạo. Các thiết bị bay không người lái (drone) cho hậu cần y tế, đã được thử nghiệm thành công tại Yemen năm 2023, có thể vận chuyển tới 500kg vật tư y tế mỗi ngày đến Gaza và Iran. 

Liên hợp quốc cần triển khai lực lượng phản ứng nhanh để bảo đảm an toàn cho khoảng 2.000 nhân viên cứu trợ, trong khi MSF và ICRC nên thành lập trung tâm phân phối tạm thời tại Lebanon nhằm giảm thiểu thiệt hại về kinh tế ước tính 6,8 tỷ USD. Đây không chỉ là giải pháp logistic, mà còn là bước thiết lập lại niềm tin quốc tế vào sứ mệnh nhân đạo./.