Lịch sử lâu đời các tổ chức của nhà báo

Lịch sử hình thành các hiệp hội, công đoàn, câu lạc bộ và các mạng lưới quốc tế của các nhà báo bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX. Ở Anh, hiệp hội báo chí đầu tiên ra đời vào năm 1836. Đến năm 1884, Hiệp hội Nhà báo quốc gia, với tính chất chuyên nghiệp hơn, được thành lập. 

Ở Đức, quá trình hình thành tổ chức của các nhà báo diễn ra vào các năm 1860 và 1870. Với khu vực Scandinavia gồm Đan Mạch, Na Uy và Thụy Điển vào những năm 1880 và 1890. 

Ở Mỹ, Hiệp hội Nhà in báo ra đời năm 1887, trong khi những người làm báo tụ họp trong tổ chức riêng của mình năm 1890. Phải đến năm 1933, Hiệp hội Nhà báo Mỹ mới ra đời, có vai trò ảnh hưởng trong các cuộc đàm phán về tiền lương với các nhà báo.

Ngày nay, ngoài các hiệp hội báo chí truyền thống, có một xu hướng mới là việc hình thành các hiệp hội đại diện cho một nhóm nhất định trong lĩnh vực báo chí, như: hiệp hội nhà báo tự do, nhà báo chuyên ngành, báo chí dữ liệu, báo chí điều tra... 

Chưa có con số thống kê đầy đủ về số lượng các hiệp hội, công đoàn, câu lạc bộ nhà báo trên thế giới, nhưng theo Liên đoàn quốc tế Các nhà báo (IFJ) - tổ chức nhà báo được cho là lớn nhất thế giới, có trụ sở chính tại Brussels (Bỉ), đại diện cho các nhà báo trong hệ thống Liên hợp quốc và trong phong trào công đoàn quốc tế - IFJ tập hợp tới 600 nghìn chuyên gia truyền thông từ 187 công đoàn và hiệp hội tại hơn 140 quốc gia.

Không chỉ ở cấp quốc gia, tổ chức của các nhà báo còn hình thành ở các khu vực và quy mô toàn cầu. Ngay từ thập niên 90 của thế kỷ XIX, IFJ đã đi vào hoạt động với mục tiêu nâng cao nghiệp vụ cho các nhà báo và xây dựng bộ quy tắc đạo đức nghề nghiệp. Tuy nhiên, Chiến tranh thế giới thứ nhất và sau đó là sự đối đầu giữa hai phe xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa đã phá vỡ nỗ lực quốc tế này. 

Trong số những tổ chức nhà báo nổi tiếng sau này có Tổ chức quốc tế Các nhà báo (IOJ), hoạt động từ năm 1946 đến năm 2016 thì giải thể. Vào thời điểm đỉnh cao, IOJ tập hợp khoảng 300 nghìn người làm báo thuộc mọi loại hình từ hơn 130 nước thuộc 5 châu lục. Tại Đại hội lần thứ ba của IOJ (tháng 9-1950), Hội Nhà báo Việt Nam được kết nạp là thành viên của IOJ. 

Trong suốt những năm kháng chiến chống Mỹ, IOJ đã kiên trì ủng hộ cuộc đấu tranh giành độc lập của nhân dân Việt Nam. Sau này, IOJ còn giúp Hội Nhà báo Việt Nam đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ ngắn ngày cho các nhà báo tại các trường nghiệp vụ của IOJ như Viện Báo chí Berlin, Trường Báo chí IOJ ở Budapest (Hungary), Trường Báo chí IOJ tại Prague (CH Czech). 

Trong khu vực Đông Nam Á có Liên đoàn Báo chí các nước ASEAN (CAJ) mà Việt Nam là thành viên từ năm 1995. Tháng 11-2015, Hội Nhà báo Việt Nam đã đăng cai tổ chức Đại hội đồng Liên đoàn các nhà báo ASEAN lần thứ 18 tại Hà Nội.

Các tổ chức nhà báo này, đặc biệt là hội nhà báo, mặc dù hình thức đa dạng theo thời gian nhưng thường hướng theo các mục tiêu giống nhau. 

Trước hết, các tổ chức này đóng vai trò quan trọng trong việc tập hợp các nhà báo, tạo cho họ diễn đàn để thảo luận về nghề nghiệp, về vai trò xã hội của phương tiện truyền thông và báo chí, thiết lập các quy tắc ứng xử và nâng cao kỹ năng báo chí chuyên nghiệp cho các nhà báo, kết nối mạng lưới quốc tế giúp phổ biến kinh nghiệm tổ chức và hoạt động trong lĩnh vực báo chí. 

Vai trò thứ hai không kém phần quan trọng là nỗ lực bảo đảm các điều kiện cần thiết cũng như bảo vệ các hội viên, như điều kiện làm việc, chế độ tiền lương, an toàn trong quá trình tác nghiệp...

Chỗ dựa cho các nhà báo trong hành nghề

Với các hiệp hội nhà báo ở châu Âu, nâng cao địa vị xã hội và kinh tế của các hội viên là mối quan tâm trước hết và đó là lý do dẫn tới sự ra đời của hiệp hội nhà báo ở các quốc gia châu Âu vào cuối thế kỷ XIX. Ngày nay, vai trò xã hội và kinh tế đó vẫn được các hiệp hội nhà báo ở châu Âu quan tâm. 

Chẳng hạn, các tổ chức này quan tâm giải quyết bất cập khi các nhà báo ở Trung và Đông Âu thường được trả lương thấp hơn so với các đồng nghiệp ở Tây Âu, hay như tình trạng các chủ lao động ít quan tâm đến việc bảo vệ pháp lý cho các nhà báo. 

Một ví dụ khác là việc tham gia xử lý vướng mắc với hơn 1/3 số nhà báo tại Liên minh châu Âu (EU) là những người làm việc tự do hoặc chỉ có hợp đồng tạm thời. Ở nhiều quốc gia, địa vị của các nhà báo này khá yếu so với những người được tuyển dụng chính thức, quyền lợi được hưởng như số ngày nghỉ phép, điều kiện chăm sóc sức khỏe, bảo hiểm thất nghiệp, nghỉ thai sản,... cũng kém hơn.

Hoạt động của Hiệp hội Nhà báo Các tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) cho thấy vai trò của tổ chức này trong việc phát triển nghề báo. Trong những năm gần đây, phương tiện truyền thông kỹ thuật số đã trở thành hình thức phổ biến và có ảnh hưởng nhất, trong khi trí tuệ nhân tạo (AI) đóng vai trò lớn hơn trong lĩnh vực báo chí và truyền thông. Điều này thúc đẩy Hiệp hội Nhà báo UAE tổ chức các cuộc hội thảo và khóa học chuyên sâu về lĩnh vực AI và phương tiện truyền thông kỹ thuật số cho các hội viên.

Sau đại dịch COVID-19, tình hình kinh tế - xã hội ở hầu hết các nước trên thế giới đối mặt với nhiều khó khăn. Doanh thu quảng cáo giảm mạnh khiến bất ổn trong ngành báo chí, truyền thông gia tăng, dẫn đến tình trạng sa thải nhân viên hàng loạt. Hiệp hội nhà báo ở các nước đang tích cực hoạt động để cải thiện tình hình. Họ vận động, đàm phán với các chủ báo để các nhà báo có điều kiện làm việc, chi phí đi lại, trang thiết bị kỹ thuật, tiền thù lao,... tốt hơn. 

Tùy theo điều kiện tài chính, các hiệp hội còn có thể cung cấp tư vấn pháp lý cho các nhà báo. Chẳng hạn như Hiệp hội Nhà báo Đức (DJV) giúp kiểm tra hợp đồng cho các nhà báo tự do, hỗ trợ trong trường hợp vi phạm bản quyền, tranh chấp về phí, các vấn đề như nghỉ phép chăm sóc con hoặc thai sản, các vấn đề về an sinh xã hội hoặc về thuế.

Một vấn đề khác mới nổi lên trong những năm gần đây là môi trường tác nghiệp ngày càng khắc nghiệt với các nhà báo. Họ thường phải đối mặt với những mối nguy hiểm như chiến tranh, thiên tai hay xung đột chính trị, với áp lực và đe dọa từ những nhóm quyền lợi mà họ đang điều tra. 

Ngày nay, nghề báo được coi là một nghề có tính nguy hiểm cao, đòi hỏi sự dũng cảm và quyết tâm trong việc đối mặt với các nguy cơ và thách thức. Theo Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO), hơn 1.600 nhà báo đã bị sát hại trong giai đoạn 1993 - 2021. 

Thông qua việc tham khảo ý kiến của 905 nhà báo môi trường từ 129 quốc gia, UNESCO ghi nhận 749 người đã phải đối mặt với bạo lực và đe dọa. 44 nhà báo môi trường bị sát hại từ năm 2009 đến 2023, nhưng chỉ có 5 đối tượng phạm tội bị kết án.

Bảo vệ các nhà báo đã trở thành vấn đề cấp bách với các hiệp hội nhà báo trên thế giới. Ngoài cơ quan chủ quản, hội nhà báo là chỗ dựa, là nơi đứng ra bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của các phóng viên, nhà báo trong quá trình tác nghiệp. 

Theo con số thống kê, trong nhiệm kỳ 2015 - 2020, Hội Nhà báo Việt Nam luôn kịp thời bày tỏ ý kiến và kiến nghị quyết liệt các cơ quan bảo vệ pháp luật điều tra, xử lý nghiêm minh các vụ việc cản trở quyền hành nghề hợp pháp của hội viên - nhà báo. Hội đã ký hơn 30 công văn can thiệp với những vụ việc phức tạp. 

Nhờ sự vào cuộc quyết liệt và kịp thời của Hội, nhiều đối tượng cản trở, xúc phạm nhà báo - hội viên đã phải xin lỗi, bị xử lý kỷ luật thích đáng; nhiều đối tượng hành hung phóng viên đã bị các cơ quan chức năng tiến hành khởi tố, bắt tạm giam, xử lý theo quy định của pháp luật./.