Từ ngày 13 đến 16-5-2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump thực hiện chuyến công du nước ngoài đầu tiên trong nhiệm kỳ mới tới Trung Đông. Chuyến thăm Saudi Arabia, Qatar và Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) cho thấy tầm quan trọng của Trung Đông trong tổng thể chính sách đối ngoại của Mỹ. Bên cạnh những kết quả nổi bật về hợp tác kinh tế, thương mại, chuyến thăm còn góp phần quan trọng củng cố quan hệ hợp tác chiến lược giữa Mỹ và 3 nước, cùng thúc đẩy giải quyết các điểm nóng, nâng cao ảnh hưởng của Mỹ tại Trung Đông.

Bối cảnh chuyến thăm

Chuyến thăm của Tổng thống Mỹ D. Trump tới Trung Đông diễn ra trong bối cảnh tình hình khu vực có nhiều diễn biến mới, tác động mạnh mẽ tới quan hệ Mỹ - Trung Đông, thể hiện qua 3 điểm nổi bật sau:

Một là, tình hình chính trị - an ninh mặc dù còn khó khăn, song có nhiều điểm sáng. Một số điểm nóng, như chiến sự tại Dải Gaza hay giao tranh giữa Mỹ, Israel với lực lượng đối lập tại Yemen, Lebanon, Syria mặc dù leo thang, nhưng cơ bản được kiềm chế với phạm vi mang tính cục bộ hơn, không tiềm ẩn nguy cơ cao bùng phát xung đột khu vực. 

Một số vấn đề khác, như vấn đề hạt nhân Iran, tình hình tại Syria, Lebanon tiến triển tích cực. Đáng chú ý, Mỹ và Iran tiến hành các cuộc trao đổi cấp cao đầu tiên về vấn đề hạt nhân kể từ năm 2018 thông qua các vòng đàm phán gián tiếp tại Oman và Italia, thể hiện sự nghiêm túc và quyết tâm của hai bên trong giải quyết vấn đề.

Hai là, các nước lớn tiếp tục điều chỉnh chính sách đối ngoại đối với Trung Đông, gia tăng cạnh tranh trong những vấn đề có ý nghĩa chiến lược, như quốc phòng - an ninh, hiện diện quân sự, công nghệ tiên tiến và trí tuệ nhân tạo (AI). 

Chính quyền Tổng thống D. Trump có sự điều chỉnh đáng kể, thậm chí đảo ngược chính sách trong nhiều vấn đề so với chính quyền tiền nhiệm, nhất là việc quay trở lại theo đuổi chính sách “gây áp lực tối đa” với Iran, cũng như tăng cường quan hệ với các đối tác khu vực trên cơ sở ưu tiên tối đa hóa lợi ích kinh tế của Mỹ. 

Trong khi đó, Trung Quốc và Nga tập trung đẩy mạnh gắn kết chiến lược với các quốc gia khu vực, nhất là với Iran và các nước thành viên Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC) trong các lĩnh vực quốc phòng - an ninh, kết cấu hạ tầng, hợp tác đa phương.

Ba là, các nước khu vực tập trung nhiều nguồn lực củng cố quan hệ với chính quyền Tổng thống D. Trump. Bên cạnh nỗ lực tăng cường tin cậy chính trị, thiết lập quan hệ với chính quyền mới thông qua đẩy mạnh các hoạt động điện đàm, tiếp xúc, trao đổi đoàn cấp cao, các quốc gia Trung Đông cũng đẩy mạnh hợp tác về kinh tế, thương mại, đầu tư, cam kết tạo điều kiện thuận lợi hơn về mở cửa thị trường, tăng cường mua hàng hóa của Mỹ. 

Nguyên thủ/người đứng đầu chính phủ các nước đối tác đều thực hiện hoạt động điện đàm chúc mừng Tổng thống D. Trump, trong đó Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và Quốc vương Jordan Abdullah II bin Al-Hussein tiến hành thăm Mỹ 2 lần chỉ trong 5 tháng đầu nhiệm kỳ của Tổng thống D. Trump.

Những kết quả chính của chuyến thăm

Bối cảnh mới tại khu vực mang lại nhiều thuận lợi cho quan hệ Mỹ - Trung Đông, nhất là cơ hội về hợp tác kinh tế - thương mại với các nước GCC. 

Ngay từ tháng 3-2025, Tổng thống D. Trump đã thông báo sẽ tới thăm Saudi Arabia, Qatar và UAE. Chuyến thăm góp phần quan trọng triển khai đường lối đối ngoại của Mỹ dưới thời kỳ chính quyền Tổng thống D. Trump, cho thấy sự đề cao chủ trương “Nước Mỹ trên hết” và ưu tiên lợi ích kinh tế, hợp tác thương mại - đầu tư vào Mỹ. 

Thông qua các cuộc làm việc với lãnh đạo các nước, tổ chức khu vực, chính quyền Tổng thống D. Trump tái khẳng định vị thế quan trọng của Trung Đông trong tổng thể chính sách đối ngoại của Mỹ, đạt được một số kết quả nổi bật, như:

Thứ nhất, tạo đột phá trong hợp tác kinh tế - thương mại - đầu tư, đáng chú ý là việc ký kết các hợp đồng và cam kết hợp tác trị giá hơn 2.000 tỷ USD, góp phần quan trọng thúc đẩy sản xuất, tạo việc làm tại Mỹ. 

Nhiều thỏa thuận thương mại - đầu tư lớn được ký kết trong khuôn khổ chuyến thăm, như: 1- Saudi Arabia mua sản phẩm công nghiệp quốc phòng trị giá 142 tỷ USD; 2- Qatar mua máy bay Boeing trị giá 200 tỷ USD; 3- UAE đầu tư 440 tỷ USD vào lĩnh vực năng lượng tại Mỹ trong 10 năm.

Hợp tác trong các lĩnh vực có ý nghĩa chiến lược thay đổi phương thức sản xuất mới như công nghệ tiên tiến, AI, công nghệ lượng tử, công nghệ quốc phòng cũng được đẩy mạnh, góp phần nâng cao vị thế của 3 nước và Mỹ như là những quốc gia tiên phong phát triển những công nghệ mới này. 

Trong đó, các bên ký kết một số thỏa thuận nổi bật, như: 1- Tập đoàn DataVolt của Saudi Arabia đầu tư 20 tỷ USD vào các trung tâm AI và kết cấu hạ tầng năng lượng tại Mỹ, ký kết thỏa thuận hợp tác trị giá 80 tỷ USD với các tập đoàn lớn của Mỹ (Google, Oracle, Uber); 2- Tập đoàn quốc phòng Parsons của Mỹ ký kết 30 dự án hợp tác với Qatar trị giá 97 tỷ USD; 3- UAE và Mỹ ký kết Khung hợp tác tăng cường AI, thúc đẩy xây dựng trung tâm AI lớn nhất ngoài nước Mỹ ở Abu Dhabi với công suất 5 GW, có thể phục vụ khoảng 50% dân số thế giới.

Bên cạnh kết quả tích cực đạt được, chuyến thăm vẫn còn một số hạn chế nhất định. Đáng chú ý là việc các bên chưa tìm được giải pháp cho cuộc xung đột tại Dải Gaza, cũng như việc Mỹ và Saudi Arabia chưa đạt được thỏa thuận về việc Saudi Arabia bình thường hóa quan hệ với Israel. Bên cạnh đó, một số nhà nghiên cứu khu vực cho rằng, việc Israel không nằm trong lịch trình chuyến thăm một số nước Trung Đông của Mỹ khiến nước này có những động thái tiêu cực, dẫn tới tiến trình giải quyết một số điểm nóng xung đột tiếp tục bế tắc.

Thứ hai, gia tăng tin cậy chính trị, quan hệ hợp tác “đồng minh” giữa Mỹ với Saudi Arabia, Qatar và UAE, thúc đẩy nâng tầm quan hệ Mỹ - Arab. Bên cạnh tập trung trao đổi về hợp tác song phương, Mỹ và 3 nước còn tăng cường chia sẻ quan điểm về các vấn đề quốc tế, khu vực, trong đó có tình hình tại Syria và Dải Gaza.

Hai bên cũng cam kết phối hợp chặt chẽ trong lĩnh vực quốc phòng - an ninh, chống khủng bố, nỗ lực duy trì hành động chung để bảo đảm ổn định, an ninh tại Trung Đông.

Những kết quả của Hội nghị thượng đỉnh GCC - Mỹ nhận được đánh giá cao của các nước khu vực đối với chủ trương, chính sách với Trung Đông của Mỹ, nhất là cam kết duy trì hỗ trợ bảo đảm an ninh tại khu vực.

Thứ ba, thúc đẩy giải quyết một số điểm nóng khu vực. Về tình hình Syria, cuộc gặp tại Saudi Arabia giữa Tổng thống D. Trump và Tổng thống Syria Bashar al-Assad là cuộc gặp đầu tiên giữa tổng thống 2 nước trong vòng 25 năm qua. 

Cuộc gặp là bước tiến quan trọng thúc đẩy Mỹ và các quốc gia khác nới lỏng cấm vận và chính sách cô lập Syria, tiến tới bình thường hóa quan hệ, hỗ trợ quá trình tái thiết tại Syria, cũng như thúc đẩy Syria bình thường hóa quan hệ với Israel. 

Trong quan hệ với Iran, thông qua vai trò trung gian của 3 nước, Tổng thống D. Trump tuyên bố loại bỏ khả năng hành động quân sự đối với Iran và nhấn mạnh Chính phủ Mỹ đang đặc biệt quan tâm đến việc đàm phán với Iran về một thỏa thuận hòa bình lâu dài.

Triển vọng chính sách

Trên cơ sở những kết quả đạt được trong chuyến thăm, quan hệ Mỹ - Trung Đông nhiều khả năng sẽ tiếp tục được đẩy mạnh hơn nữa trong thời gian tới. 

Theo đó, chính quyền Tổng thống D. Trump sẽ tiếp tục đẩy nhanh tái cấu trúc chính sách Trung Đông với chủ trương từ “kiểm soát” sang “cạnh tranh”, từ vai trò “cảnh sát toàn cầu” sang vai trò “người dẫn dắt cuộc chơi”, giảm thiểu tối đa can dự trực tiếp tại Trung Đông, song vẫn chú trọng bảo đảm khả năng chi phối tại khu vực. 

Theo giới chuyên gia, chính sách đối ngoại của Mỹ với Trung Đông sẽ được triển khai theo hướng:

Một là, tiếp tục củng cố, tạo đột phá trong quan hệ với các đồng minh, đối tác chủ chốt khu vực, nhất là với Israel và các nước GCC. Việc làm sâu sắc tin cậy chính trị với các nước này sẽ giúp Mỹ không chỉ tiết kiệm nguồn lực để giải quyết các thách thức an ninh khu vực, mà còn bảo đảm triển khai hợp đồng kinh tế “khổng lồ” với các đối tác khu vực, duy trì sự lưu thông ổn định của các tuyến hàng hải qua khu vực. 

Mỹ sẽ ưu tiên cách tiếp cận trên cơ sở hạn chế khác biệt, coi trọng giải quyết bất đồng một cách trực tiếp, nhanh chóng và toàn diện với sự tham gia nhiều hơn của các nước Trung Đông.

Hai là, tăng cường, làm sâu sắc hơn nữa hợp tác trong lĩnh vực kinh tế - thương mại - đầu tư với các đối tác khu vực, đồng thời duy trì hợp tác sâu rộng trên lĩnh vực quốc phòng - an ninh trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược nước lớn tiếp tục gia tăng.

Ba là, tích cực tham gia giải quyết các vấn đề khu vực, như xung đột Israel - Palestine, tiến trình hòa bình Trung Đông, vấn đề hạt nhân Iran, tình hình tại Syria, Yemen và Biển Đỏ, khẳng định vị thế dẫn dắt trong giải quyết các bất đồng, thúc đẩy an ninh, an toàn tại khu vực./.