Kịch bản không mới

Hôm 16-7-2025, sự việc 3 binh sĩ Thái Lan bị thương, trong đó 1 người mất chân, do giẫm trúng mìn trên đường tuần tra tại khu vực biên giới chưa phân định với Campuchia đã leo thang thành một cuộc khủng hoảng toàn diện. 

Trong vòng xoáy căng thẳng, Thái Lan thiết lập hàng rào thép gai dọc theo một phần biên giới tranh chấp. Campuchia cáo buộc Thái Lan khiêu khích. Hàng loạt động thái của Campuchia và Thái Lan khiến cộng đồng quốc tế hết sức lo ngại: triệu hồi đại sứ, đóng cửa biên giới, triển khai quân đội. Cả hai bên đổ lỗi qua lại và khẳng định đối phương đã chủ động khai chiến.

Kịch bản đã cũ, chỉ có nạn nhân là mới, đó là những người lao động qua biên giới và mọi hoạt động giao thương bị đình trệ. Cuộc đụng độ này không phải là một sự cố riêng lẻ. 

Vào tháng 5-2025, các cuộc đụng độ tương tự đã cướp đi sinh mạng của một binh sĩ, song ngoại giao hậu trường đã xoa dịu giao tranh. Lần này, bạo lực leo thang hơn nữa, báo hiệu sự biến chuyển nguy hiểm. 

Việc triển khai không quân cho thấy sự sẵn sàng mở rộng ra ngoài các cuộc giao tranh cục bộ. Đồng thời, quan hệ chính trị giữa 2 nước láng giềng đang “lao dốc không phanh”, ở mức thấp nhất trong nhiều năm.

Chính sự mơ hồ trong bản đồ và đường biên giới chưa được phân định rõ ràng đã tạo tiền đề cho tranh chấp kéo dài. Với Campuchia, Preah Vihear là biểu tượng của văn hóa Khmer và niềm tự hào dân tộc và sự trường tồn của văn hóa cổ đại. 

Với Thái Lan, khu vực xung quanh đền mang ý nghĩa lịch sử và tâm linh, lòng tự tôn dân tộc, đặc biệt là với các nhóm mang tư tưởng dân tộc chủ nghĩa. Những nhân tố này như các mồi lửa âm ỉ, khiến tranh chấp lãnh thổ trở nên ngày càng phức tạp và nhạy cảm.

Những “quả bom hẹn giờ”     

Nguồn gốc của tranh chấp này nằm ở các bản đồ thời thuộc địa. Đường biên giới phân chia Thái Lan và Campuchia không phải do hai bên vạch ra, mà do các chế độ thuộc địa của người Pháp và người Anh đưa ra. Cùng với Preah Vihear, những ngôi đền linh thiêng khác như Ta Moan Thom, Ta Moan Toch, Ta Krabei và khu vực Mom Bei để lại những mớ bòng bong và trở thành “quả bom hẹn giờ”. 

Cả Campuchia và Thái Lan đều diễn giải lịch sử qua lăng kính của niềm tự hào và nỗi bất bình. Có những thời điểm, mỗi thỏa hiệp mà các bên đưa ra lại trở thành sự phản bội trong nội bộ quốc gia đó và sự nhượng bộ lại nuôi dưỡng tâm lý phẫn nộ của chủ nghĩa dân tộc.

Đền Preah Vihear tọa lạc trên chỏm núi thuộc dãy Dangrek ở Campuchia gần biên giới Thái Lan, được xây dựng từ thời hoàng kim của đế chế Khmer và trải dài suốt 6 thế kỷ (từ khoảng năm 802 đến năm 1431) thì hoàn thành. Ngôi đền thờ thần Shiva (đạo Hindu) với kiến trúc xây dựng hòa hợp với môi trường tự nhiên, tôn giáo. 

Đầu thế kỷ XV, đế chế Khmer lụi tàn, cũng như nhiều ngôi đền Hindu khác trong khu vực, Preah Vihear trở thành nơi thờ phụng, viếng thăm của các tín đồ trong khu vực và luân phiên thuộc sự cai quản của người Thái Lan hoặc Campuchia cho đến thế kỷ XVIII.

Năm 1904, Vương quốc Xiêm (tên gọi chính thức của Thái Lan trước năm 1949) và thực dân Pháp thành lập một ủy ban chung thực hiện công việc phân định ranh giới. Năm 1907, sau khi điều tra nghiên cứu, người Pháp đã đưa ra bản đồ, trong đó thể hiện vị trí chính xác khu vực đền Preah Vihear và vùng lân cận. 

Căn cứ theo tấm bản đồ này, Preah Vihear nằm bên Campuchia. Thái Lan không phản đối chính thức bản đồ này, nhưng sau này cho rằng nó vi phạm nguyên tắc phân định theo đường chia nước của hiệp ước năm 1904. Nhưng năm 1941, người Thái đã giành lại quyền kiểm soát với Preah Vihear sau một cuộc đấu tranh với người Pháp, khi đó đang suy kiệt bởi Thế chiến 2 ở chính quốc.

Năm 1954, khi người Pháp thất bại ở Đông Dương, quân đội Thái Lan một lần nữa chiếm đóng và tuyên bố quyền sở hữu riêng đền Preah Vihear. 5 năm sau, Campuchia đưa vấn đề này ra tòa án ICJ với mong muốn lấy lại những gì được coi là một phần của di sản văn hóa nước này. Năm 1962, ICJ phán quyết ngôi đền nằm trong lãnh thổ thuộc chủ quyền Campuchia.

Lỡ cơ hội hòa bình        

Vào năm 2008, Thủ tướng Thái Lan khi đó là Samak Sundaravej từng đồng ý về nguyên tắc với Campuchia trong việc đề xuất UNESCO công nhận đền Preah Vihear là Di sản Văn hóa thế giới. Dù ngày 18-6-2008, Ngoại trưởng Thái Lan Noppadon Pattama ký thỏa thuận với Campuchia để cụ thể hóa quyết định của 2 thủ tướng. Nội các Thái Lan đã phê chuẩn thỏa thuận này, coi đó là một bước đi tích cực trong quan hệ song phương.

Tuy nhiên, sự đồng thuận này nhanh chóng trở thành tâm điểm tranh cãi chính trị nội bộ tại Thái Lan. Những phản ứng mạnh mẽ bùng lên và trở thành cuộc khủng hoảng chính trị. Liên minh Nhân dân vì dân chủ (PAD) - phe đối lập Thái Lan - phản đối mạnh mẽ, cho rằng thỏa thuận vi phạm chủ quyền lãnh thổ. 

Tòa án Hiến pháp Thái Lan phán quyết rằng Ngoại trưởng Pattama vi phạm Hiến pháp vì không trình thỏa thuận ra Quốc hội trước khi ký. Kết quả là Ngoại trưởng Pattama từ chức và thỏa thuận bị coi là không hợp pháp tại Thái Lan, dù đã được ký kết.

Cho đến trước các cuộc công kích của phe đối lập tại Thái Lan thời điểm đó, các quan chức ở cả hai bên đều coi việc công nhận di sản của UNESCO này là một cơ hội khai thác “mỏ vàng” du lịch chung. Không chỉ một cơ hội thiết lập hòa bình lâu dài bị bỏ lỡ, khu vực biên giới chung Thái Lan - Campuchia ngày càng trở nên quân sự hóa và căng thẳng. Việc khảo sát và phân định biên giới bị đình trệ vì việc triển khai các đội liên hợp trở nên quá nguy hiểm.

Có thể thấy, thỏa thuận năm 2008 được cho là một nỗ lực ngoại giao tích cực giữa 2 nước, nhưng lại bị chính trị nội bộ làm gián đoạn, dẫn đến leo thang căng thẳng biên giới sau khi UNESCO công nhận đền Preah Vihear. Đây là ví dụ điển hình về việc di sản văn hóa có thể trở thành công cụ chính trị, đặc biệt khi gắn liền với chủ quyền lãnh thổ.

Phá vỡ nền kinh tế năng động và hòa bình

Chỉ sau hơn 1 thập niên, những hồi ức đáng sợ từ quá khứ lại dội về với người dân Thái Lan và Campuchia. Năm 2011, một cuộc giao tranh tương tự đã nổ ra gần đền Preah Vihear, khiến 28 người thiệt mạng và hàng chục nghìn người phải di dời. 

Trong thời điểm hiện tại, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đang đối mặt với những thách thức vô cùng to lớn, trong đó có cuộc nội chiến tại Myanmar và cuộc xung đột Campuchia - Thái Lan đang có nguy cơ trở thành chiến tranh toàn diện và tuột khỏi vòng kiểm soát.

Cuộc xung đột biên giới giữa 2 thành viên ASEAN đang đe dọa phá vỡ hình ảnh sự năng động kinh tế và hòa bình. Xung đột có nguy cơ châm ngòi cho một cuộc chạy đua vũ trang, khi cả 2 nước Campuchia và Thái Lan đều đầu tư vào hiện đại hóa quân sự để ngăn chặn các vụ đụng độ trong tương lai. Điều này cũng làm xáo trộn cuộc sống của hàng trăm nghìn người dân cộng đồng biên giới, những người có sinh kế phụ thuộc vào thương mại và du lịch.

Thực sự, vấn đề đang nằm ở ý chí chính trị vì cả Campuchia và Thái Lan đều không hưởng lợi từ một cuộc xung đột kéo dài. Hai quốc gia đều phụ thuộc vào du lịch và thương mại. Tình trạng đối đầu quân sự kéo dài sẽ làm gia tăng sự ngờ vực và khiến việc phân định biên giới trong tương lai càng thêm khó khăn.

Di sản thế giới có thể “trơ gan cùng tuế nguyệt”, nhưng đền Preah Vihear sẽ không thể trụ được trước những tác động của con người, của chiến sự, đặc biệt là khi những toan tính chính trị hẹp hòi được đặt lên ưu tiên trước nhu cầu về hòa bình và phát triển bền vững./.