IP4 - cầu nối giữa NATO và Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương

Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2023 gây ấn tượng với cộng đồng quốc tế khi các nhà lãnh đạo Australia, Nhật Bản, New Zealand và Hàn Quốc, được gọi một cách không chính thức là “Bộ tứ Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương” (IP4), lần thứ hai tham dự hội nghị sau hội nghị lần đầu tiên năm 2022 diễn ra ở Thủ đô Madrid (Tây Ban Nha). Tại hội nghị năm 2023, mỗi quốc gia trong IP4 đều đã thực hiện các bước để tăng cường hợp tác song phương với NATO bằng việc thông qua Chương trình đối tác phù hợp với từng quốc gia (ITPP). ITPP xác định các vấn đề cùng chung lợi ích và vạch ra kế hoạch hợp tác trong nhiều lĩnh vực, bao gồm biến đổi khí hậu, an ninh mạng, an ninh hàng hải, an ninh vũ trụ và các công nghệ mới nổi.

Với phạm vi rộng hơn và bao gồm các thông tin toàn diện hơn về mục tiêu và kết quả hợp tác, ITPP là bản nâng cấp từ Chương trình hợp tác và đối tác cá nhân (IPCP), mà từng thành viên của IP4 ký kết với NATO từ năm 2012 đến năm 2014. Đơn cử như trong lĩnh vực quốc phòng, NATO và 4 đối tác sẽ hướng tới mục tiêu cải thiện “khả năng tương tác” giữa quân đội của các bên, bao gồm khả năng phối hợp hành động giữa các lực lượng quân sự và các hệ thống phòng thủ khác nhau. Điều đó có thể được hiểu là hai bên sẽ tăng cường thường xuyên hơn nữa các cuộc tập trận chung trong thời gian tới. Tóm lại, ITPP cho thấy quan hệ đối tác ngày càng sâu sắc giữa NATO và các nước IP4.

Việc tăng cường hợp tác NATO - IP4 không phải là điều bất ngờ, bởi IP4 được coi là cầu nối giữa NATO và các nước khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương kể từ sau khi được mời tham dự Hội nghị thượng đỉnh của NATO tại Thủ đô Madrid vào năm 2022. Trong tài liệu Khái niệm chiến lược năm 2022, NATO bày tỏ ý định “tăng cường đối thoại và hợp tác với các đối tác mới và hiện có ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương” vì “những diễn biến trong khu vực này có thể ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh khu vực châu Âu - Đại Tây Dương”. Quan điểm này được Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg nhắc lại tại cuộc họp báo sau Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2023 rằng, điều gì xảy ra ở châu Âu đều quan trọng đối với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương và những gì xảy ra ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương cũng đều quan trọng đối với khu vực Bắc Mỹ và châu Âu.

NATO mở rộng ảnh hưởng và hệ lụy với Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương

Trong cả tài liệu Khái niệm chiến lược năm 2022 cũng như thông cáo được đưa ra tại Hội nghị thượng đỉnh Vilnius, NATO gọi Nga là “mối đe dọa trực tiếp và đáng kể nhất... đối với hòa bình và ổn định ở khu vực châu Âu - Đại Tây Dương” và cho rằng “những tham vọng và chính sách cưỡng ép” của Trung Quốc là thách thức đối với “lợi ích, an ninh và giá trị của NATO”. Dù không quy kết trực tiếp, rõ ràng NATO coi “mối quan hệ đối tác chiến lược ngày càng sâu sắc” giữa Nga và Trung Quốc cùng “những nỗ lực ngày càng tăng cường của Nga và Trung Quốc trong việc phá vỡ trật tự quốc tế dựa trên luật lệ” là cơ sở cho mối quan ngại chung về an ninh giữa châu Âu và Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Do đó, sự can dự ngày càng tăng của NATO đối với IP4 bắt nguồn từ đánh giá của tổ chức này về mối quan hệ phụ thuộc ngày càng tăng giữa môi trường an ninh xuyên Đại Tây Dương và môi trường an ninh ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Trước động thái đó, Trung Quốc phản đối mạnh mẽ thông cáo trên của NATO. Tuyên bố của phái đoàn Trung Quốc tại Liên minh châu Âu (EU) chỉ trích NATO vì đã “bôi nhọ Trung Quốc” và “can thiệp vào các vấn đề bên ngoài biên giới của họ”. Trung Quốc cũng cảnh báo sẽ kiên định quyết tâm bảo vệ vững chắc “các quyền và lợi ích hợp pháp” của mình. Theo giới chuyên gia, những diễn biến này hé lộ phần nào một số tác động của chính sách Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của NATO đối với khu vực này.

Thứ nhất, các động thái gần đây của NATO, như việc mời các nước IP4 tham gia hội nghị thượng đỉnh, đề xuất mở văn phòng liên lạc tại Nhật Bản và đưa ra lập trường rõ ràng về các mối đe dọa do Trung Quốc gây ra, đã khiến quan hệ giữa NATO và Trung Quốc trở nên căng thẳng, qua đó làm gia tăng bất ổn ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Hành động của NATO càng củng cố nhận định của Trung Quốc về “sự dịch chuyển sang phía Đông” của liên minh này vào khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Mặc dù ITPP hướng tới tăng cường hợp tác giữa NATO và các nước IP4 trong các lĩnh vực phi quân sự, nhưng mối liên hệ giữa chúng với các mục tiêu địa - chiến lược rất chặt chẽ, xét theo bối cảnh và thời điểm áp dụng.

Thứ hai, mối quan hệ ngày càng sâu sắc giữa NATO và 4 đối tác ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương đã đưa quan hệ đối tác này tạo thành mắt xích quan trọng trong mạng lưới quan hệ ngoại giao và an ninh đang mở rộng giữa Mỹ và các đồng minh phương Tây với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, bổ sung cho Thỏa thuận đối tác an ninh ba bên Australia - Anh - Mỹ (AUKUS) và cơ chế hợp tác của Nhóm “Bộ tứ” (QUAD). Do đó, việc NATO tăng cường quan hệ với IP4 sẽ góp phần không chỉ giúp NATO và Mỹ mở rộng phạm vi tiếp cận với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương nói riêng, mà còn với phần còn lại của thế giới nói chung.

Thứ ba, các mối quan hệ ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương được cho là trở nên phân cực hơn và dễ bất đồng hơn. Một số cường quốc tầm trung trong khu vực, bao gồm cả các thành viên IP4, đã hành động để bảo vệ lợi ích của mình khi phải đối mặt với thách thức từ Trung Quốc bằng cách tìm kiếm sự liên kết chiến lược chặt chẽ hơn với Mỹ và các nước phương Tây, mặc dù ở các mức độ khác nhau. Đồng thời, bước khởi đầu của NATO với các thành viên IP4 cũng cho thấy ý định của Mỹ và các đồng minh là tiếp tục mở rộng mạng lưới quan hệ ngoại giao và an ninh ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương để đối phó với ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Trung Quốc.

Tác động đối với ASEAN

Điều trùng hợp là, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) cũng tổ chức Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao (AMM) thường niên tại Thủ đô Jakarta (Indonesia) cùng ngày với Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2023, tiếp đó là Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF, ngày 14-7-2023) và Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao cấp cao Đông Á (EAS, ngày 15-7-2023). Mặc dù vậy, nội dung hòa giải và có tính đại cục hơn tại các cuộc họp của ASEAN hoàn toàn trái ngược với cách tiếp cận cứng rắn được NATO áp dụng đối với Nga và Trung Quốc tại Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2023. Điều này cho thấy, bất chấp ảnh hưởng của NATO và phương Tây có xu hướng tăng lên ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, ASEAN vẫn thể hiện vai trò trung lập và tạo nền tảng gắn kết để các cường quốc đối đầu gặp nhau và tìm cách giải quyết khác biệt một cách hòa bình.

Thực tế này càng khẳng định vai trò trung tâm của ASEAN, trong đó ASEAN là nút trung tâm cho các kết nối trong cấu trúc đa phương khu vực. Còn quan hệ đối tác nâng cao NATO - IP4 và việc hình thành các cơ chế hợp tác tiểu đa phương, như AUKUS và Nhóm “Bộ tứ”, được coi là những nỗ lực của Mỹ và các đồng minh nhằm tìm kiếm các phương thức can dự vào khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, mà không liên quan đến ASEAN. Hiện tại, mặc dù những cơ chế do phương Tây đề ra chưa thể thay thế các cơ chế do ASEAN dẫn dắt, nhưng sự xuất hiện của chúng cho thấy ASEAN cần phải xem xét kỹ lưỡng “giá trị gia tăng” của mình đối với cấu trúc khu vực, nếu không sẽ có nguy cơ bị đứng ngoài lề và bị thay thế trong dài hạn.

Để thích ứng với bối cảnh mới, ASEAN đã đề ra tầm nhìn Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương như một khu vực được đặc trưng bởi “hòa bình, ổn định và thịnh vượng” trong Tầm nhìn của ASEAN về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (AOIP). Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng, để khẳng định vị thế, ASEAN cần bảo đảm AOIP vẫn là triển vọng khả thi hơn là tham vọng. Để đạt được mục tiêu này, ASEAN cần thực hiện các bước chủ động để vạch ra lộ trình thực hiện AOIP trong các quốc gia thành viên và với các đối tác đối thoại, trong đó có các nước thành viên IP4. Thuận lợi đối với ASEAN là trong hợp tác của ASEAN với các nước thành viên IP4, có thể thấy cả 4 quốc gia IP4 đều bày tỏ sự ủng hộ đối với AOIP và xác định các lĩnh vực hợp tác tiềm năng trong 4 lĩnh vực ưu tiên của AOIP. Vào thời điểm những căng thẳng gia tăng và các lợi ích cạnh tranh có nguy cơ làm suy yếu sự ổn định và hợp tác ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, ASEAN cần hành động quyết đoán và thống nhất để khẳng định uy tín và lợi ích của mình./.