Quá trình hình thành và nội dung chủ yếu của JCPOA

Chương trình hạt nhân của Iran được khởi động từ giữa những năm 70 của thế kỷ XX và thu hút sự quan tâm mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế kể từ đầu thế kỷ XXI. Trước quan ngại chương trình làm giàu uranium của Iran có thể phục vụ mục tiêu quân sự, Mỹ và nhóm E3 (Anh, Pháp, Đức) đã tiến hành nhiều vòng đàm phán với Iran nhằm tìm kiếm giải pháp hòa bình. 

Thế nhưng, do bất đồng sâu sắc về phạm vi kiểm soát và mức độ minh bạch, Mỹ và nhóm E3 đã thúc đẩy Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc thông qua nhiều nghị quyết trừng phạt, yêu cầu Iran tạm dừng các hoạt động nhạy cảm và cho phép Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) thanh tra toàn diện. Dưới tác động cộng hưởng của các lệnh trừng phạt, Iran phải đối mặt với không ít khó khăn cả về kinh tế và đối ngoại.

Sau nhiều năm đối thoại, tháng 7-2015, Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA, còn gọi là Thỏa thuận hạt nhân Iran) được ký kết giữa Iran và Nhóm P5+1 bao gồm Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc, Đức và Liên minh châu Âu (EU).

Tuy nhiên, chỉ sau hơn 2 năm, tháng 5-2018, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố rút Mỹ khỏi JCPOA và khôi phục toàn bộ lệnh trừng phạt, khiến việc thực thi thỏa thuận gặp nhiều trở ngại. Kể từ đó, các cuộc đàm phán giữa Mỹ và Iran chủ yếu diễn ra gián tiếp, thông qua trung gian của Oman, Thụy Sĩ và EU. 

Khi lên nắm quyền, chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden đã điều chỉnh cách tiếp cận, chuyển từ chính sách “gây áp lực tối đa” sang thúc đẩy đối thoại nhằm khôi phục hoặc xây dựng một thỏa thuận thay thế JCPOA.

Dưới vai trò trung gian của EU cùng sự tham gia tích cực của Nga và Trung Quốc, tiến trình đàm phán đã trải qua 8 vòng, từ tháng 11-2021 đến tháng 10-2022, mở ra những tín hiệu tích cực ban đầu. Tuy nhiên, do còn tồn tại nhiều khác biệt giữa Mỹ và Iran, cùng với việc bùng phát xung đột giữa lực lượng Hamas và Israel, căng thẳng Mỹ - Iran tiếp tục leo thang, khiến tiến trình đàm phán một lần nữa rơi vào bế tắc.

Năm 2025 được xem là thời điểm bản lề đối với JCPOA, khi nhiều điều khoản quan trọng hết hiệu lực vào tháng 10 nếu không đạt được thỏa thuận mới. Khi đó, Iran sẽ không còn bị ràng buộc bởi các hạn chế về làm giàu uranium và phát triển chương trình hạt nhân. Trong bối cảnh đó, từ đầu năm 2025, vấn đề hạt nhân Iran đã trở thành một trong những trọng tâm hàng đầu của chương trình nghị sự quốc tế.

Tháng 4-2025, Mỹ và Iran nối lại đối thoại cấp cao nhất kể từ năm 2018 dưới sự trung gian của Oman. Tuy nhiên, sau 5 vòng đàm phán, tiến trình này chưa đạt kết quả đột phá. Căng thẳng gia tăng khi nhóm E3 kích hoạt cơ chế “snapback” để tái áp đặt biện pháp trừng phạt với Iran. 

Đáp lại, ngày 18-10-2025, Iran tuyên bố không còn nghĩa vụ tuân thủ JCPOA, chấm dứt mọi hạn chế đối với chương trình hạt nhân. Động thái này khiến IAEA và nhiều quốc gia bày tỏ quan ngại, kêu gọi các bên kiềm chế và đối thoại xây dựng. 

Hiện nay, tiến trình đàm phán duy trì trạng thái “vừa hợp tác, vừa thận trọng”, khi các bên đều muốn tránh leo thang thành khủng hoảng toàn diện nhưng chưa sẵn sàng nhượng bộ. Triển vọng khôi phục thỏa thuận còn hạn chế, trong khi yêu cầu bảo đảm an ninh và ổn định khu vực ngày càng trở nên cấp thiết.

Thứ nhất, sự khác biệt về quan điểm giữa Mỹ và Iran. Mỹ yêu cầu Iran giảm mạnh quy mô làm giàu uranium và chấp nhận cơ chế giám sát mở rộng của IAEA, trong khi Iran yêu cầu Mỹ dỡ bỏ toàn bộ trừng phạt và đưa Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) ra khỏi danh sách khủng bố.

Thứ hai, Iran duy trì lập trường cứng rắn, coi chương trình hạt nhân là “đòn bẩy chiến lược” trong ứng phó và thương lượng với các bên. Việc nâng cao năng lực làm giàu uranium vừa mang ý nghĩa khoa học - công nghệ, vừa được xem là công cụ củng cố vị thế trong đàm phán và khẳng định năng lực tự chủ chiến lược.

Thứ ba, Mỹ theo đuổi chính sách “vừa đàm phán, vừa răn đe”. Dù nối lại đối thoại cấp cao, chính quyền Tổng thống Mỹ D. Trump nhiệm kỳ hai vẫn duy trì chiến lược “gây áp lực tối đa” thông qua biện pháp trừng phạt kinh tế và răn đe quân sự. Tháng 6-2025, cuộc xung đột Iran - Israel với sự tham gia hỗ trợ của Mỹ, đã gây thiệt hại đáng kể cho một số cơ sở hạt nhân Iran, được cho là làm chậm chương trình hạt nhân của Iran trong khoảng 2 năm.

Thứ tư, sự can dự của các nước lớn. Nga và Trung Quốc không ủng hộ việc kích hoạt cơ chế “snapback”, ký kết tuyên bố chung với Iran bác bỏ trừng phạt và cam kết hỗ trợ phát triển năng lượng hạt nhân dân sự; trong khi, Mỹ và nhóm E3 tiếp tục siết chặt các biện pháp trừng phạt. Điều này khiến vấn đề hạt nhân Iran trở thành “điểm nóng” cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc, làm tăng khó khăn trong việc đạt được một thỏa thuận toàn diện và bền vững.

Dự báo xu hướng và kịch bản thời gian tới

Trước những diễn biến phức tạp và khó lường của hồ sơ hạt nhân Iran, nhiều chuyên gia cho rằng tiến trình này trong thời gian tới có thể phát triển theo 3 kịch bản.

Kịch bản thứ nhất: các bên đạt được một thỏa thuận mới. Văn kiện này, nếu hình thành, sẽ dung hòa lợi ích cốt lõi của các bên, đặc biệt giữa Mỹ và Iran, đồng thời đáp ứng yêu cầu của Mỹ về việc siết chặt giới hạn làm giàu uranium, tăng cường quyền giám sát của IAEA và bảo đảm Iran không chuyển hướng sang mục tiêu quân sự. 

Đổi lại, Iran có thể được dỡ bỏ đáng kể các biện pháp trừng phạt và bảo đảm quyền phát triển năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình. Một thỏa thuận như vậy, nếu đạt được, sẽ góp phần giảm căng thẳng khu vực, tạo nền tảng cho đối thoại và mở ra cơ hội cải thiện quan hệ Mỹ - Iran. Tuy nhiên, khả năng này hiện được đánh giá là thấp do thiếu lòng tin chính trị và lập trường cứng rắn từ cả hai phía.

Kịch bản thứ hai: Mỹ và Iran quay trở lại JCPOA. Đây được xem là phương án “an toàn” hơn, bởi khung pháp lý và cơ chế kỹ thuật đã được thiết lập. Tuy nhiên, khả năng hiện thực hóa còn nhiều trở ngại. Phía Mỹ, do chịu áp lực chính trị trong nước và quan ngại JCPOA chưa đủ ràng buộc, khó chấp nhận quay lại thỏa thuận nguyên trạng. 

Về phía Iran, sau nhiều năm chịu trừng phạt, nước này coi việc duy trì năng lực làm giàu uranium ở mức cao là “đòn bẩy chiến lược” trong đàm phán. Vì vậy, dù có cơ sở về lý thuyết, kịch bản này vẫn khó đạt được trong bối cảnh hiện nay.

Kịch bản thứ ba: các bên không đạt được thỏa thuận, Iran tiếp tục mở rộng chương trình làm giàu uranium, trong khi Mỹ và các nước phương Tây tăng cường biện pháp trừng phạt. Đây được xem là kịch bản có khả năng xảy ra cao nhất, song cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro. 

Nếu tiến trình đàm phán tiếp tục bế tắc, Iran có thể đẩy nhanh chương trình hạt nhân, tiến gần hơn tới ngưỡng công nghệ nhạy cảm, trong khi Mỹ và các đồng minh gia tăng sức ép thông qua cô lập, trừng phạt hoặc biện pháp răn đe an ninh. Diễn biến này có nguy cơ làm gia tăng căng thẳng, đẩy khu vực Trung Đông vào tình trạng bất ổn kéo dài.

Trong bối cảnh tình hình còn nhiều biến động, các chuyên gia cho rằng, Mỹ và các đồng minh nhiều khả năng tiếp tục theo đuổi chiến lược “trừng phạt - cô lập - đối thoại có điều kiện” đối với Iran, đồng thời tăng cường phối hợp với Israel và các nước vùng Vịnh nhằm giám sát chặt chẽ hoạt động hạt nhân. Nhóm E3 vẫn duy trì các biện pháp trừng phạt trong khuôn khổ JCPOA, vừa tạo sức ép, vừa giữ kênh đối thoại để kiểm soát nguy cơ leo thang.

Phía Iran có thể tận dụng giai đoạn “khung ràng buộc suy yếu” để mở rộng chương trình làm giàu uranium, đồng thời thúc đẩy hợp tác với Nga và Trung Quốc nhằm giảm thiểu tác động của trừng phạt. 

Tuy nhiên, Iran vẫn để ngỏ khả năng đối thoại và có thể xem xét nhượng bộ có điều kiện nếu nhận được cam kết rõ ràng về dỡ bỏ trừng phạt quy mô lớn và bảo đảm an ninh.

Ở bình diện quốc tế, Liên hợp quốc, Nga và Trung Quốc được kỳ vọng tiếp tục phát huy vai trò trung gian, thúc đẩy khôi phục cơ chế giám sát đa phương và định hình một khuôn khổ thỏa thuận mới phù hợp với cục diện địa - chính trị hiện nay, góp phần ngăn chặn nguy cơ phổ biến hạt nhân, duy trì hòa bình và ổn định cho khu vực Trung Đông cũng như thế giới./.