Một phần của lịch sử

Thực tế cho thấy, quá trình vùi lấp sông để phát triển đô thị là xu hướng tương đối phổ biến trên thế giới. Sự ra đời của hệ thống vệ sinh hiện đại, được thiết kế để cải thiện sức khỏe và vệ sinh, đã đóng vai trò quan trọng trong quá trình chuyển đổi đó. Những dòng chảy từng là trung tâm hoạt động của thành phố giờ đây được tích hợp vào hệ thống cống ngầm.

Tuy nhiên, theo thời gian, khi các thành phố giờ đây đang vật lộn với những vấn đề về tính bền vững và đổi mới đô thị, tầm quan trọng của những dòng chảy ngầm bị quên lãng ngày càng được nhận thức rõ hơn. Trong một số trường hợp, nỗ lực khôi phục - chẳng hạn những dự án phát lộ các dòng sông ngầm này thời gian gần đây - đã khơi dậy mối quan tâm mới về vai trò của nước trong bản sắc và khả năng phục hồi của đô thị.

Dù đã khuất khỏi tầm nhìn của công chúng, thế nhưng các sông ngầm đã, đang và sẽ tiếp tục định hình thiết kế thành phố theo những cách mà giới quy hoạch đô thị và kiến trúc sư phải liên tục điều chỉnh. Bị chôn vùi nhưng không biến mất, những tuyến đường thủy ẩn mình này đang đặt ra nhiều thách thức. Một trong số đó là tình trạng ngập lụt đô thị. 

Nhiều con sông, dù được dẫn nước ngầm, vẫn tuân theo dòng chảy tự nhiên. Khi mưa lớn làm quá tải hệ thống thoát nước, nước sẽ trở lại bề mặt, gây ngập lụt đường phố, nhà cửa và mạng lưới giao thông đô thị.

Tokyo - thành phố từ lâu đã phải chật vật đối phó với vấn đề này - đã ứng phó bằng một trong những dự án kiểm soát lũ tham vọng nhất thế giới. Được xây dựng từ năm 1993 đến năm 2006, kênh xả ngầm khu vực đô thị bên ngoài, còn được gọi là đường hầm lũ ngầm Tokyo, được xây dựng để điều hướng nước lũ và ngăn chặn thảm họa. Hệ thống đường hầm và hồ chứa khổng lồ này quản lý dòng chảy từ sông ngầm và lượng mưa quá lớn, bảo vệ trung tâm đô thị Tokyo khỏi tình trạng lũ lụt thảm khốc.

Ngoài lũ lụt, sông ngầm còn có vai trò thiết yếu trong việc định hình hệ thống thoát nước hiện đại. Khi công nghiệp hóa đô thị, nhiều tuyến nước ngầm này đã được tái sử dụng cho mục đích vệ sinh, giúp vận chuyển chất thải khỏi khu vực đông dân cư. 

Tuy nhiên, phương pháp kỹ thuật này nhiều lúc đòi hỏi các can thiệp triệt để. Giới kiến trúc sư và kỹ sư sẽ phải cân nhắc đến hệ thống dòng chảy ngầm khi thiết kế những khu đô thị mới, hệ thống tàu điện ngầm và các biện pháp phòng chống lũ lụt đô thị.

Dự án thành công ở Hàn Quốc

Những thập niên gần đây, một nỗ lực đảo ngược xu hướng vùi lấp các dòng chảy ngầm đô thị đang diễn ra khá mạnh. Quá trình này thu hút nhiều quan tâm khi giới quy hoạch đô thị và các nhà môi trường đang nhìn nhận được lợi ích sinh thái, xã hội và kinh tế của việc hồi sinh những dòng chảy ẩn mình này. 

Từng bị xem là phiền toái cần được che lấp, những dòng sông ngầm giờ đây một lần nữa được xác định như những tài sản quý báu để có thể nâng cao năng lực phục hồi đô thị, cải thiện đa dạng sinh học và tạo ra không gian công cộng sống động.

Một trong những ví dụ nổi bật nhất là dự án Cheonggyecheon ở Thủ đô Seoul của Hàn Quốc. Khởi nguồn là một dòng suối tự nhiên chảy qua thành phố, Cheonggyecheon theo thời gian dần bị vùi lấp khi thành phố công nghiệp hóa và cuối cùng biến mất phía dưới một tuyến đường cao tốc trên cao, do tình trạng quá tải, ô nhiễm và tách biệt với phần cảnh quan còn lại của thành phố. Phải đến đầu thập niên 2000, một dự án cải tạo đô thị đầy tham vọng đã được thực hiện nhằm biến đổi không gian bị lãng quên này.

Các kỹ sư đã dỡ bỏ đường cao tốc, khôi phục dòng suối nông rộng 16m và dài hơn 10km này, bằng cách điều hòa nước từ sông Hàn và phát triển một công viên công cộng lớn dọc bờ. Với chi phí lên tới 281 triệu USD chỉ tính riêng cho việc khôi phục, những bức tường chắn cao từ 1,8 - 6m đã được xây ở cả hai bờ kênh. Cũng đã có 22 cầu được xây bắc qua kênh, một số dành riêng cho người đi bộ. Cây xanh phủ kín hai bờ sông, với nhiều công trình kiến trúc tạo thuận lợi cho người đi bộ.

Dự án đã không chỉ cải thiện chất lượng không khí và giảm nhiệt đô thị mà còn hồi sinh các khu dân cư xung quanh, thu hút doanh nghiệp và tăng giá trị bất động sản. Dự án Cheonggyecheon còn mang đến nhiều lợi ích, như cải thiện đáng kể về đa dạng sinh học, giảm hiệu ứng đảo đô thị và lưu thông giao thông thông suốt hơn. 

Hơn nữa, mực đánh dấu nước trên đê chắn cũng có tác dụng kiểm soát lũ lụt đô thị. Ngày nay, Cheonggyecheon là hình mẫu cho những thành phố mong muốn tìm cách tái hòa nhập nguồn nước ngầm vào kết cấu đô thị của mình.

Tương lai của các dòng sông ngầm

Ngay cả khi bị chôn vùi dưới cơ sở hạ tầng hiện đại, các dòng sông ngầm vẫn tiếp tục định hình những thành phố bên trên. Dòng chảy ngầm này ảnh hưởng đến mực nước ngầm, nguy cơ lũ lụt và trong một số trường hợp, quyết định sự ổn định của nền móng đô thị. Khi các thành phố đang vất vả ứng phó với biến đổi khí hậu, tình trạng đô thị hóa ngày càng tăng và nhu cầu phát triển bền vững, tương lai của những tuyến dòng chảy ngầm bị lãng quên đang được cân nhắc lại. Giờ đây, chúng không chỉ là một phần của quá khứ, mà còn là một yếu tố then chốt trong phát triển cảnh quan đô thị.

Một trong những hướng đi đầy hứa hẹn nhất là sự nổi lên của những dự án phát lộ những dòng chảy ngầm. Những sáng kiến này, như Cheonggyecheon ở Hàn Quốc, đã chứng minh việc phát lộ những dòng sông ngầm có thể hồi sinh không gian công cộng, cải thiện hệ sinh thái địa phương và tăng cường quản lý tình trạng lũ lụt đô thị. Với nhận thức ngày càng tăng về lợi ích môi trường của các dòng chảy ngầm tự nhiên, ngày càng nhiều thành phố bắt đầu tính toán đến tính khả thi của những dự án tương tự.

Tuy nhiên, không phải tất cả những dòng sông bị chôn vùi đều có thể hoặc cần cải tạo bề mặt, do không ít đã bị tích hợp quá sâu vào hệ thống thoát nước hoặc nước thải, khiến việc khôi phục hoàn toàn trở nên bất khả thi. Tuy nhiên, ngay cả khi không có lựa chọn nào khác ngoài việc phát lộ chúng, các nhà quy hoạch đô thị và các nhà môi trường ngày càng nhận thức được nhu cầu “phối hợp” với các dòng sông ngầm, thay vì vùi lấp chúng. 

Những chiến lược thiết kế đô thị hiện đại, nhạy cảm với nước, hiện cân nhắc đến sự hiện diện của các dòng chảy ngầm trong quy hoạch phòng chống lũ lụt đô thị, quản lý nước ngầm và dự án cơ sở hạ tầng bền vững.

Việc hiểu được dòng chảy lịch sử của những con sông ngầm sẽ giúp các thành phố dự báo các vấn đề lũ lụt tiềm ẩn, ngăn ngừa sụt lún do xói mòn ngầm và thiết kế các hệ thống thoát nước mưa phù hợp với dòng chảy tự nhiên./.