Ngày 10-3-2023, sau các cuộc đàm phán do Trung Quốc làm trung gian, Iran và Saudi Arabia - 2 kẻ thù ở khu vực Trung Đông - đã nhất trí tái lập đại sứ quán và trao đổi đại sứ, chấm dứt tình trạng bế tắc ngoại giao kéo dài 7 năm do những cuộc tấn công nhằm vào các phái đoàn ngoại giao của Saudi Arabia tại Thủ đô Tehran. Đại sứ Saudi Arabia tại Iran, ông Abdullah bin Saud Al Anzi đã đến Tehran hồi tháng 9-2023 để bắt đầu sứ mệnh mới của mình, trước khi Đại sứ Iran tại Saudi Arabia, ông Alireza Enayati đến trình thư ủy nhiệm tại Riyadh ngay sau đó.

Bader Alsaif - Phó giáo sư về lịch sử tại Đại học Kuwait - đánh giá rằng, “sự hòa giải giữa Iran và Saudi Arabia đã tỏ ra hữu ích cho cả hai bên. Nó tạo điều kiện để Saudi Arabia tập trung vào các chương trình nghị sự trong nước cấp bách hơn, chẳng hạn như các nhu cầu phát triển của Tầm nhìn Kinh tế 2030, trong khi Iran đã dập tắt được tình trạng bất ổn và xung đột nội bộ ở trong nước”.

“Quả ngọt” cho Saudi Arabia

Căng thẳng tồn tại giữa Iran và Saudi Arabia từng đóng vai trò rất quan trọng trong việc duy trì trạng thái cân bằng của khu vực. Hai cường quốc quan trọng trong khu vực này từng tận dụng căng thẳng để cân bằng và kiểm soát lẫn nhau, ngăn chặn cuộc đối đầu trực tiếp giữa các tín đồ Hồi giáo Shi'ite (Iran) và người theo dòng Hồi giáo Sunni (Saudi Arabia). Mâu thuẫn được phản ánh qua các cuộc chiến tranh ủy nhiệm và thực tế giúp khu vực kiềm chế cuộc xung đột lớn hơn.

Với tư cách là nhà lãnh đạo của thế giới Shi'ite, Iran luôn giữ thái độ “khinh thường” đối với tất cả người Sunni, đặc biệt là với Saudi Arabia, lãnh đạo thế giới Hồi giáo Sunni. Người Shi'ite có ác cảm với người Sunni suốt hơn 1.400 năm qua, một thứ thù hằn ăn sâu vào máu. Sự thù địch đó sẽ không thể hóa giải hoặc tan biến chỉ sau một thỏa thuận. Vấn đề trọng tâm của các cuộc xung đột giữa hai bên là những tranh cãi kéo dài về việc xác định ai sẽ kế vị Nhà tiên tri Muhammad, hay những tranh chấp liên quan đến kinh Koran và lời dạy của nhà tiên tri này.

Bên cạnh đó, 2 đối thủ nặng ký trong khu vực Trung Đông này thường ủng hộ hai phía đối lập nhau trong các cuộc xung đột khu vực, đặc biệt là ở Yemen. Sự xích lại gần nhau giữa Iran và Saudi Arabia làm dấy lên sự lạc quan về một lệnh ngừng bắn có thể chấm dứt cuộc xung đột kéo dài, tàn phá đất nước Yemen - nơi Saudi Arabia hỗ trợ chính phủ được quốc tế công nhận chống lại Phong trào Houthi, còn Tehran lại hậu thuẫn phong trào này.

 Kể từ khi Saudi Arabia và Iran hòa giải và tái thiết lập quan hệ ngoại giao vào tháng 3-2023, các cuộc đàm phán giữa Saudi Arabia với lực lượng Houthi đã đạt được tiến triển tích cực, trong đó lực lượng dân quân này cử một phái đoàn tới Riyadh để thảo luận về khả năng ngừng bắn lâu dài. Đây là phái đoàn đầu tiên của Houthi được cử tới Riyadh kể từ khi cuộc xung đột Yemen nổ ra.

Giới phân tích cho rằng, sự hòa giải kéo dài 1 năm giữa Saudi Arabia và Iran chủ yếu đã bảo vệ Riyadh trước tình trạng bất ổn tiếp diễn trong khu vực. Chuyên gia Sanam Vakil - Giám đốc Chương trình Trung Đông - Bắc Phi tại Chatham - nhận xét: “các cuộc tấn công trực tiếp nhằm vào Saudi Arabia từ Yemen hoặc từ các nơi khác trong khu vực đã chấm dứt. Điều này cho thấy sự hòa hoãn giữa Tehran và Riyadh đã giúp cải thiện các động lực an ninh nội địa ở Saudi Arabia vào thời điểm hiện tại”. Tuy nhiên, bà Vakil cũng cho rằng, “vấn đề chính ở đây là hành động gây hấn như vậy vẫn có thể tái diễn, do vậy rủi ro lớn hơn chưa được loại bỏ, mà chỉ là được ngăn chặn”.

Hồi tháng 12-2023, nhiều nguồn thạo tin với những cuộc đàm phán cho hay, các bên tham chiến ở Yemen đang xem xét một lệnh ngừng bắn sơ bộ để tạo điều kiện cho tiến trình hòa đàm và phần lớn đã nhất trí với lộ trình được đề xuất.

Lợi ích của Iran

Trong khi thỏa thuận nối lại quan hệ ngoại giao giúp hạn chế những rủi ro an ninh cho Saudi Arabia, việc xích lại gần với Saudi Arabia cũng cho phép Iran bảo đảm các mục tiêu ngoại giao khi thỏa thuận này tạo điều kiện thuận lợi cho Tổng thống Syria Bashar Al Assad - một đồng minh thân cận của Iran - trở lại thế giới Arab vào tháng 5-2023. Trong khi đó, nhà phân tích Giorgio Cafiero - Giám đốc điều hành đồng thời là người sáng lập Hãng tư vấn rủi ro địa - chính trị Gulf State Analytics có trụ sở tại Washington (Mỹ) - nói: “chắc chắn, việc các nước GCC khôi phục quan hệ ngoại giao với Damascus đã tạo ra lợi ích địa - chính trị cho Cộng hòa Hồi giáo Iran”. Theo ông Cafiero, việc khôi phục quan hệ ngoại giao với Riyadh là một động lực lớn cho chiến lược chính sách đối ngoại “Láng giềng trên hết” của Tổng thống Iran Ebrahim Raisi.

Vào tháng 11-2023, 1 tháng sau khi cuộc chiến của Israel ở Gaza bắt đầu nổ ra, cả Tổng thống Syria Al Assad và Tổng thống Iran Raisi đã tham dự một hội nghị thượng đỉnh khẩn cấp của Liên đoàn Arab (AL) ở Thủ đô Riyadh, trong đó cả 2 nhà lãnh đạo đều chủ trương ủng hộ các biện pháp trừng phạt đối với Israel.

Triển vọng kinh tế

Ngoài các lợi ích chính trị, sự hòa giải giữa 2 nền kinh tế lớn trong khu vực Trung Đông này cũng dẫn đến các cuộc thảo luận về việc thúc đẩy quan hệ thương mại song phương. Chuyên gia Farzad Piltan - Giám đốc khu vực Tây Á của Tổ chức Xúc tiến thương mại Iran - cho biết, Tehran đang hướng tới mục tiêu đạt giá trị thương mại 1 tỷ USD hằng năm với Saudi Arabia, đồng thời nhận định con số này có thể tăng lên 2 tỷ USD với trọng tâm là các lĩnh vực thép, nghệ tây, thảm, xi măng và hoa quả sấy khô.

Còn chuyên gia Alsaif đánh giá: “tốc độ hợp tác diễn ra tuy chậm nhưng ổn định. Hai bên cần có thời gian để xây dựng lại niềm tin và thúc đẩy các kênh liên lạc để tìm hiểu và tính toán những nhu cầu của nhau. Câu hỏi quan trọng đặt ra là liệu sự hòa giải này sẽ dẫn đến sự hiểu biết và thích ứng với nhau tốt hơn trong tương lai, hay đó chỉ là khoảng dừng tạm thời để hai bên tập trung vào các vấn đề nội bộ trước khi căng thẳng lại trỗi dậy một lần nữa”.

Mặc dù sẽ còn rất nhiều biến số ở phía trước, song cả Iran và Saudi Arabia đều thể hiện rằng họ là những đối tác sẵn sàng vượt qua thách thức để nối lại quan hệ cũng như sẵn sàng tăng cường hợp tác song phương. Trong bầu không khí tích cực từ “chương mới” trong quan hệ hợp tác song phương này, các thành quả đôi bên có được đã giúp ngăn ngừa, cũng như ổn định tình hình trong nước, khu vực và quốc tế./.