Hà Nội là Thủ đô, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả nước. Quy hoạch và quản lý phát triển Thủ đô Hà Nội đúng hướng, trong đó có công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa có vai trò động lực to lớn thúc đẩy sự phát triển bền vững của cả nước.

“Hồn cốt” vùng đất nghìn năm văn hiến

Có thể thấy, di sản văn hóa là lợi thế so sánh đặc biệt của Thủ đô, là kết tinh “hồn cốt” của vùng đất Thăng Long - Hà Nội qua hàng nghìn năm văn hiến xây dựng, bảo vệ và phát triển. Với vị thế đứng đầu cả nước về số lượng di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, thành phố Hà Nội hiện có gần 6.000 di tích văn hóa, lịch sử, trong đó có 16 di tích, cụm di tích quốc gia đặc biệt, gần 1.200 di tích được xếp hạng quốc gia, tiêu biểu như Văn Miếu - Quốc Tử Giám, chùa Một Cột, chùa Trấn Quốc, chùa Quán Sứ, Tháp Rùa - đền Ngọc Sơn, chùa Hương, Khu Di tích thành Cổ Loa, Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh... 

Đặc biệt, Khu Di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa thế giới năm 2010.

Gắn bó chặt chẽ với hệ thống di tích văn hóa là những lễ hội truyền thống đặc sắc, như hội Gióng tại đền Sóc và đền Phù Đổng (được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2010), hội Cổ Loa (huyện Đông Anh), lễ hội chùa Hương (huyện Mỹ Đức), lễ hội Gò Đống Đa (quận Đống Đa)... Cùng với đó là các sinh hoạt văn hóa, văn nghệ dân gian đa dạng, phong phú, tạo nên sức hấp dẫn của Thủ đô.

Đặc biệt, thành phố Hà Nội hiện còn lưu giữ được di sản văn hóa đặc sắc là khu phố cổ (quận Hoàn Kiếm) - “bảo tàng sống” về quá trình hình thành và phát triển của vùng đất Thăng Long - Hà Nội, với những nếp nhà cổ độc đáo cùng hàng trăm di tích lịch sử, văn hóa và các lễ hội truyền thống, phong tục, tập quán của người Hà Nội thanh lịch, văn minh.

Ngoài ra, không thể không kể tới hàng nghìn làng nghề với không gian văn hóa đặc sắc, trong đó có nhiều làng nghề thủ công truyền thống lâu đời với những sản phẩm tinh xảo, như gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, sơn mài Hạ Thái..., cùng văn hóa ẩm thực độc đáo và những món ăn nức tiếng, như cốm làng Vòng, phở Hà Nội, bún chả, bún thang, bún ốc, bánh cuốn Thanh Trì... 

Tất cả di sản văn hóa trên không chỉ tạo nên diện mạo độc đáo không thể trộn lẫn của đất Thăng Long - Hà Nội qua bao thăng trầm của lịch sử, mà còn là tiềm năng, nguồn lực, tài sản quý giá để phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô.

Bài toán cần tiếp tục tìm lời giải

Trên cơ sở nhận thức vị trí, vai trò và thế mạnh di sản văn hóa của địa phương, thành phố Hà Nội tích cực thực hiện Quy hoạch chung phát triển Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (được phê duyệt tại Quyết định số 1259/QĐ-TTg, ngày 26-7-2011, của Thủ tướng Chính phủ), trong đó có việc nâng cao hiệu quả công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. 

Thành phố cũng ban hành nhiều văn bản pháp lý, chỉ đạo, điều hành liên quan tới việc bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa, như Quy chế quản lý bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn thành phố Hà Nội; Quyết định số 41/2016/QĐ-UBND, ngày 19-9-2016, của Ủy ban nhân dân thành phố, Ban hành quy định phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực hạ tầng, kinh tế - xã hội trên địa bàn thành phố Hà Nội..., trong đó chỉ rõ thành phố trực tiếp quản lý 10 di tích văn hóa tiêu biểu và phân cấp quản lý các di tích còn lại cho các quận, huyện, thị xã; quy định rõ ngân sách thành phố đầu tư cho các di tích quốc gia đặc biệt, di tích cách mạng kháng chiến và hỗ trợ một phần kinh phí đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích quốc gia do cấp huyện quản lý; ngân sách cấp huyện đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích còn lại trên địa bàn và đối ứng cùng ngân sách thành phố đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích quốc gia do cấp huyện quản lý. 

Hà Nội cũng là một trong những địa phương dẫn đầu cả nước về đầu tư kinh phí cho hoạt động nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa (nguồn kinh phí này được tăng cường từ ngân sách nhà nước, nguồn thu từ các hoạt động sử dụng và phát huy giá trị di sản văn hóa và nguồn xã hội hóa).

Ngày 22-2-2022, Thành ủy Hà Nội đã ban hành Nghị quyết số 09-NQ/TU Về phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó nhấn mạnh quan điểm phát triển công nghiệp văn hóa trên nguyên tắc bảo đảm hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, phát huy tối đa những tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc của Thủ đô ngàn năm văn hiến; đề ra nhiệm vụ triển khai quyết liệt một số dự án, đồ án quy hoạch bảo tồn, phát huy giá trị di sản thế giới, di tích quốc gia đặc biệt, di tích quốc gia, đồng thời với việc xây dựng công trình văn hóa mới, tạo thành các biểu tượng văn hóa mới cho Thủ đô.

Bên cạnh đó, công tác tổng kiểm kê di tích lịch sử, văn hóa trên địa bàn thành phố được hoàn thành vào cuối năm 2015. Hằng năm, thành phố tiếp tục hoàn thiện hồ sơ pháp lý cho các di tích thông qua việc tổ chức lập hồ sơ xếp hạng cho trên 50 di tích/năm.

Một số quận nội thành cũng làm tốt công tác quy hoạch không gian đô thị và khu vực di sản, thực hiện giải phóng mặt bằng, di chuyển được nhiều hộ dân ra khỏi khu vực bảo vệ di sản văn hóa. Công tác tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật về di sản văn hóa ngày càng được chú trọng với nhiều hình thức phong phú, đa dạng.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, ở một số địa phương, chính quyền và người dân vẫn chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa, còn tình trạng quá coi trọng tăng trưởng kinh tế, dẫn đến nhiều vấn đề bất cập nảy sinh, thậm chí phá vỡ không gian kiến trúc di sản văn hóa, làm thay đổi hiện trạng của nhiều khu phố cổ gắn với đô thị xuyên suốt nhiều thế kỷ, cũng như kiểu cấu trúc “làng trong phố” độc đáo của Thủ đô. 

Hoạt động xây dựng tràn lan, thiếu quy hoạch làm cho cảnh quan bị biến dạng, nhiều không gian sinh hoạt cộng đồng truyền thống bị thu hẹp, các lễ hội bị mai một dần. Sự kết nối giữa kiến trúc đô thị và giao thông đô thị chưa đồng bộ, công tác quy hoạch còn hạn chế, vấn đề ô nhiễm môi trường, hệ thống thoát nước xuống cấp,... cũng tác động tiêu cực đến các di sản văn hóa. 

Việc kiểm tra, giám sát hoạt động tu bổ, tôn tạo di sản ở một số địa phương trên địa bàn thành phố chưa thường xuyên, kịp thời, còn để xảy ra tình trạng vi phạm, xâm hại di sản ở một số nơi. Nguồn nhân lực quản lý di sản văn hóa các cấp còn mỏng, thiếu kinh nghiệm, chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn.

Có thể thấy, công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong quá trình phát triển của Hà Nội không phải là vấn đề mới nhưng việc bảo đảm hài hòa giữa những giá trị văn hóa truyền thống và các yếu tố hiện đại luôn là một bài toán khó, cần tiếp tục tìm lời giải. 

Trong quá trình phát triển, nếu thiếu sự quy hoạch, quản lý một cách khoa học, hợp lý, các di sản văn hóa có thể bị biến đổi, thậm chí biến dạng, xuống cấp. 

Do đó, chú trọng công tác quy hoạch, quản lý di sản văn hóa, kết hợp với bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị các di sản văn hóa là yêu cầu cấp thiết được đặt ra đối với Thủ đô Hà Nội trong bối cảnh phát triển và hội nhập quốc tế hiện nay. 

Thời gian tới cần tích cực tuyên truyền nâng cao ý thức của người dân về quyền và nghĩa vụ đối với các di sản văn hóa, đồng thời triển khai các nhiệm vụ được đề ra tại Nghị quyết số 15-NQ/TW, ngày 5-5-2022, của Bộ Chính trị Về phương hướng, nhiệm vụ phát triển Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó có nhiệm vụ tập trung bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, các di tích, công trình kiến trúc có giá trị, các di sản thế giới, di tích quốc gia. 

Việc quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đúng cách sẽ thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, góp phần vừa giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống vừa xây dựng Hà Nội trở thành đô thị “văn hiến - văn minh - hiện đại”, phát triển bền vững./.