Nguy cơ nhãn tiền

Với sự trợ giúp của AI, các nhà báo có thể tổng hợp thông tin từ các nguồn khác nhau, phân tích dữ liệu nhanh hơn, lựa chọn cách viết phù hợp với công chúng mục tiêu, tiết kiệm đáng kể thời gian và công sức. 

Thế nhưng, AI cũng bị lợi dụng để sản xuất và phát tán tin giả - được coi là một trong những nguy cơ nghiêm trọng nhất đối với hệ sinh thái thông tin hiện nay. Từ các công cụ AI, những kẻ xấu dễ dàng tạo ra tin giả bằng cách kết hợp dữ kiện có thực và dữ kiện giả mạo. 

Cùng với sự xuất hiện của AI, tin giả gia tăng cả về số lượng và mức độ tinh vi. Theo thống kê của công ty chuyên theo dõi các trang tin tức NewsGuard (Mỹ), số lượng các trang tin tức giả được AI hỗ trợ tăng 10 lần trong năm 2023. Các trang này vận hành mà không có hoặc có rất ít sự hỗ trợ của con người.

AI còn có khả năng tạo ra các audio và video giả mạo với mục đích lừa đảo, dẫn dụ công chúng. Tháng 1-2024, bang New Hampshire (Mỹ) phát hiện ra các cuộc điện thoại tự động được cho là nói giọng của Tổng thống Joe Biden kêu gọi cử tri không đi bầu cử. 

Không chỉ bắt chước giọng nói, cuộc điện thoại này sử dụng những từ ngữ mà ông Joe Biden thường sử dụng, trong đó có đoạn như “bầu cử vào thứ ba này chỉ giúp sức cho các đảng viên Đảng Cộng hòa trong nỗ lực bầu lại ông Donald Trump. Lá phiếu của bạn sẽ có giá trị hơn vào tháng 11, chứ không phải thứ ba này”.

Nói về đoạn băng giả giọng Tổng thống Joe Biden, Hany Farid - chuyên gia giám định dữ liệu số tại Đại học California ở Berkeley (Mỹ) - bày tỏ lo ngại: “AI tạo sinh sẽ được sử dụng như một vũ khí trong cuộc bầu cử tới đây và chúng tôi nhận thấy những dấu hiệu cho thấy điều này chắc chắn sẽ xảy ra”. 

Đây không phải lần đầu tiên AI tạo sinh bị lợi dụng trong các đoạn băng hoặc phim giả mạo để phát tán tin giả trong bầu cử. Hành vi tương tự từng xuất hiện trong các cuộc bầu cử ở Slovakia, Indonesia và một số quốc gia khác. 

Theo con đường này, AI không chỉ đe dọa hệ sinh thái thông tin, làm xói mòn niềm tin vào báo chí, mà còn đe dọa nền dân chủ, uy tín của các thiết chế chính trị, kinh tế và xã hội.

Không dừng ở việc sản xuất và phát tán tin giả, AI còn thúc đẩy định kiến, phân biệt đối xử, từ đó gây phân hóa, phân cực xã hội. Hãng công nghệ IBM (Mỹ) cho rằng, con người vốn dĩ đã mang các định kiến và các định kiến này được phản ánh trong AI. 

Định kiến có thể xảy ra trong giai đoạn thu thập dữ liệu, phân loại dữ liệu, xây dựng mô hình và triển khai thực tế. Các dữ liệu đầu vào để huấn luyện AI có thể phản ánh thái độ, quan điểm kỳ thị về tôn giáo, chủng tộc, màu da, chính trị, tôn giáo. 

Theo nghiên cứu của Đại học Chapman (Mỹ), định kiến trong lựa chọn dữ liệu thường xảy ra khi mẫu dữ liệu không đại diện cho quần thể nghiên cứu.

Hơn thế nữa, AI được cho là thế lực lấy đi việc làm của nhà báo, đồng thời đe dọa các giá trị, chuẩn mực báo chí. Báo cáo “AI trong tin tức: Tái định hình hệ sinh thái thông tin?” của Felix M. Simon và Luisa Fernanda Isaza-Ibarra, Đại học Oxford (Anh) cho thấy, các cơ quan báo chí ngày càng sử dụng AI nhiều hơn. 

Một số cơ quan báo chí tăng cường đầu tư cho AI khi tin rằng AI có thể tái định hình mô hình và hoạt động báo chí, giúp tăng tốc độ thông tin và giảm bớt chi phí nhân sự. Xu hướng này đương nhiên khiến một số vị trí việc làm trong tòa soạn biến mất và nhân sự con người bị AI thay thế.

Giải pháp thích ứng

Felix M. Simon và Luisa Fernanda Isaza-Ibarra cho rằng, tương lai của hệ sinh thái thông tin vẫn chưa rõ ràng bởi việc ứng dụng AI mới chỉ ở giai đoạn đầu. Tương lai này phụ thuộc vào quyết định của các công ty công nghệ, các cơ quan báo chí, các cơ quan quản lý và mức độ công chúng chấp nhận AI. 

Hai tác giả cho rằng, nguy cơ AI hoàn toàn thay thế con người đã bị phóng đại bởi những nỗi lo sợ thiếu căn cứ. Tuy nhiên, việc kiểm soát công nghệ, xây dựng cơ chế quản lý hợp lý và ứng dụng AI một cách chừng mực là điều cần làm ngay từ bây giờ.

Hãng công nghệ IBM đề xuất giải pháp cho cơ quan quản lý, cơ quan báo chí và công chúng. Ở tầm vĩ mô, các quốc gia cần xây dựng chiến lược quản trị AI bao gồm khuôn khổ, chính sách, quy trình để hướng dẫn việc ứng dụng công nghệ AI có trách nhiệm và có đạo đức. 

Chiến lược này cần xem xét nghiêm túc các nguy cơ do AI tạo ra như định kiến, phân biệt đối xử, các mối đe dọa an ninh mạng, quyền bảo vệ dữ liệu, việc vi phạm bản quyền trí tuệ, tình trạng mất việc làm và tin giả. 

Sự phát triển của công nghệ nói chung, AI nói riêng đang gây ra những lúng túng cho chính phủ các quốc gia. Vì thế, các chính phủ cần có cách tiếp cận tổng thể đúng đắn, mang tính dài hạn trước khi đưa ra những quy định cụ thể.

Trong ngắn hạn và dài hạn, việc giám sát chặt chẽ các công ty công nghệ là cần thiết để tìm hiểu động cơ, lợi ích thực sự của họ. Việc nghiên cứu và phát triển AI vì lợi ích chung của xã hội, hệ thống thông tin và công chúng cần được khuyến khích trong khi việc theo đuổi những lợi ích riêng ích kỷ, đi ngược lại lợi ích chung phải được ngăn chặn. 

Luciano Floridi - tác giả cuốn sách Đạo đức trí tuệ nhân tạo: Nguyên tắc, thách thức và cơ hội - cho rằng: “chính sách có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu, khắc phục rủi ro khi công nghệ AI được sử dụng cho cả mục đích tốt và mục đích xấu sau khi đã triển khai. Tuy nhiên, những rủi ro này cần được giải quyết ngay từ giai đoạn thiết kế ban đầu”.

Trong khi đó, các cơ quan báo chí cần bảo đảm tính minh bạch, trách nhiệm giải trình trong việc ứng dụng AI. Một số chuyên gia báo chí đề xuất, cơ quan báo chí cần nêu rõ AI được sử dụng trong những quy trình, hoạt động tin tức nào hoặc cần gán nhãn những tin tức do AI sản xuất. 

Điều này sẽ cho phép công chúng quyền lựa chọn tin tức do con người sáng tạo hay do AI tạo ra. Một số chuyên gia báo chí - truyền thông lo ngại rằng, nội dung do AI tạo ra không bảo đảm các chuẩn mực báo chí như tính chân thật và tính nhân bản.

Các cơ quan báo chí luôn nỗ lực tìm kiếm các công nghệ, mô hình hoạt động tối ưu hóa kinh phí, nâng cao lợi thế cạnh tranh và thu hút công chúng. Các cơ quan báo chí cũng cần giữ khoảng cách với các công ty công nghệ và mạng xã hội, phòng ngừa việc sử dụng các thuật toán AI để dẫn dụ, thao túng công chúng. 

Các thuật toán AI có khả năng điều hướng các nội dung phù hợp với mối quan tâm của công chúng hoặc dẫn dụ công chúng đến các nội dung mang tính kích động, thù địch, phân biệt đối xử. Việc tiếp xúc với những loại thông tin định kiến trong thời gian đủ dài sẽ khiến công chúng hình thành những định kiến không mong muốn.

Những nguy cơ mà AI gây ra đối với hệ sinh thái thông tin sẽ trở nên đặc biệt nghiêm trọng nếu công chúng không có sự tỉnh táo, khôn ngoan cần thiết và năng lực thông tin đầy đủ. Phát hiện tin giả, kiểm chứng dữ liệu, đối chiếu thông tin trở thành những kỹ năng thiết yếu đối với công chúng trong thế kỷ XXI. 

Các chuyên gia báo chí cho rằng, trong bối cảnh hiện nay năng lực thông tin là năng lực thiết yếu giống như việc biết đọc và biết viết. Trong hệ sinh thái thông tin mà thật giả lẫn lộn, tin giả mang dáng dấp của tin thật, công chúng cần có tư duy phản biện, không vội vàng tin tưởng những thông tin chưa được kiểm chứng hoặc những thông tin từ các nguồn không rõ ràng. Công chúng phải biết tự bảo vệ mình, phân tích, đánh giá thông tin trước khi đưa ra bất kỳ quyết định nào./.