Tháng 3-1955, Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa II họp nhận định: công tác tư tưởng và lý luận trong Đảng chưa đáp ứng đúng mức yêu cầu của nhiệm vụ chính trị. Để “giúp vào việc nghiên cứu chính sách và giáo dục tư tưởng, bước đầu xây dựng công tác lý luận của Đảng”, Hội nghị Trung ương 7 đã ra nghị quyết xuất bản tạp chí Học tập. 

Sau một thời gian ngắn khẩn trương chuẩn bị, Tạp chí Học tập ra số 1 vào tháng 12-1955. Tạp chí Học tập là “cơ quan lý luận và chính trị của Đảng”, do Trung ương Đảng trực tiếp lãnh đạo. Bộ Chính trị đã cử ra một Ban Biên tập tạp chí do Tổng Bí thư Trường Chinh làm Tổng Biên tập.

Trong bài “Việc xuất bản Tạp chí Học tập và công tác xây dựng Đảng” đăng trong số đầu tiên của Tạp chí (tháng 12-1955), đồng chí Trường Chinh viết: “Tạp chí Học tập phải đóng một vai trò xứng đáng trong công tác tư tưởng và công tác tổ chức của Đảng, trong công tác xây dựng, phát triển và củng cố Đảng... Nó phải đem lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin mà soi sáng những chính sách lớn của Đảng, nâng cao nhận thức của cán bộ trong Đảng và ngoài Đảng về tư tưởng, chính sách giúp cho họ tránh được những khuyết điểm, sai lầm trong khi thi hành những chính sách ấy. Ngược lại, nó phải góp phần làm cho cán bộ qua công tác cụ thể, chấp hành chính sách mà củng cố được lập trường, nâng cao được trình độ tư tưởng và lý luận”.

Theo thống kê của nhà nghiên cứu Nguyễn Thành (1928 - 2007), trong gần 33 năm từ khi Tạp chí Học tập ra số đầu tiên (tháng 12-1955) đến số tháng 10-1988 khi cố vấn Trường Chinh qua đời (ngày 30-9-1988), đồng chí đã có 47 bài đăng trên Tạp chí, trong đó có 10 bài viết cho Tạp chí và 37 bài là các diễn văn, báo cáo, tham luận, bài nói, bài viết cho tạp chí quốc tế, trả lời phỏng vấn của đài phát thanh nước ngoài được Tạp chí đăng lại. 

Lý do là vì tính chất, nội dung, yêu cầu của các bài đó cần được phổ biến rộng rãi, trước hết là trong cán bộ các cấp của Đảng, để nâng cao nhận thức lý luận, đường lối và chính sách của Đảng, kinh nghiệm chỉ đạo thực tiễn ở Trung ương và địa phương.

Lần giở lại các ấn phẩm, chúng tôi nhận thấy các bài do đồng chí Trường Chinh viết có ảnh hưởng rất lớn tới nhận thức, hành động của cán bộ, đảng viên. Ví dụ: “Việc xuất bản Tạp chí Học tập và công tác xây dựng Đảng” (số 1, tháng 12-1955); “Tăng cường Nhà nước dân chủ nhân dân của ta” (tháng 2-1956); “Mấy ý kiến về Mặt trận dân tộc thống nhất của ta hiện nay” (tháng 9-1956); “Sửa sai và tiến lên” (tháng 11-1956); “Phương châm chiến lược của Đảng ta” (tháng 1-1960); “Đồng chí Hồ Chí Minh, lãnh tụ kính yêu của giai cấp công nhân và của nhân dân Việt Nam” (tháng 5-1960); “Chiến thắng Điện Biên Phủ mãi mãi là niềm tự hào của dân tộc” (tháng 6-1979)... 

Trước đó, Tổng Bí thư Trường Chinh làm Chủ nhiệm Tạp chí Cộng sản (số 1, tháng 7-1950) - Cơ quan Trung ương huấn luyện lý luận và công tác của Đảng. Khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra hoạt động công khai với tên gọi Đảng Lao động Việt Nam (tháng 2-1951), Tạp chí đình bản.

Xuất phát từ tháng 2-1943, Hội nghị Thường vụ Trung ương Đảng nhận thấy cần có biện pháp thúc đẩy mau hơn nữa cách mạng cả nước đi tới cao trào. Ban Thường vụ Trung ương quyết định tiếp tục xuất bản Tạp chí Cộng sản, do Tổng Bí thư Trường Chinh làm chủ nhiệm kiêm chủ bút. 

Tạp chí Cộng sản số 1 ra ngày 28-2-1943, khổ giấy 9,5x13cm (để tiện lợi và gọn gàng khi mang đi lại), in tại nhà in Trần Phú - nhà in mang tên Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng. Giá báo bán là 0,20 đồng - gấp đôi số tiền Báo Cờ giải phóng lúc đó chỉ đề giá bán 0,10 đồng. Nội dung số 1 Tạp chí Cộng sản gồm 86 trang, in toàn bộ Nghị quyết Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng năm 1943.

Ở đây, xin nói thêm về cơ quan in ấn. Báo Cờ Giải phóng và Tạp chí Cộng sản ghi tên: in tại Nhà in Trần Phú. Các báo của Mặt trận như Cứu Quốc, Kèn gọi lính, Hồn nước,... ghi là: in tại Nhà in Phan Đinh Phùng.

Dù trong điều kiện hoạt động cách mạng bí mật, Tổng Bí thư Trường Chinh vẫn chủ trương xây dựng một cơ quan in bí mật bằng chữ đúc chì (typô) giống như các loại ấn phẩm của các nhà in ở Hà Nội. 

Chủ trương này được nhân chứng lịch sử Nguyễn Lương Hoàng (vốn là công nhân của các nhà in của tư bản Pháp) đánh giá: vừa tăng thêm cơ sở in của Đảng, vừa đánh vào tinh thần của địch và bè lũ tay sai cho là ta có một nhà in bằng máy typô, làm cho chúng càng thêm hoang mang, bối rối. Cơ quan nhà in chữ đúc typô đến đóng tại một làng hẻo lánh thuộc phủ Yên Lãng, tỉnh Phúc Yên (nay thuộc ngoại thành Hà Nội) trong địa bàn ATK (An toàn khu). 

Địa điểm này do đồng chí Lê Quang Đạo phát hiện và tuyên truyền giác ngộ gia đình. Thấy đây là một địa điểm làm việc rất an toàn nên Tổng Bí thư Trường Chinh đã sử dụng ăn, ở, làm việc tại đây trong thời gian dài.

Về 2 nhà in Trần Phú và Phan Đình Phùng, ông Trần Quốc Hương (bí danh Mười Hương) - nguyên Trưởng Ban Nội chính Trung ương - kể lại: “gọi là hai nhà in cho oai, chứ thuở hàn vi của Đảng, lo toan công việc in báo và các tài liệu, văn kiện của Đảng, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của anh Trường Chinh, chỉ có mấy anh Phạm Đức Khiêm, Nguyễn Lương Hoàng và Đỗ Quốc Tuấn, vốn là những thanh niên công nhân của các nhà in của tư bản Pháp”. 

Sau này, ông Đỗ Quốc Tuấn trở thành Trung tướng Quân đội nhân dân Việt Nam, ông Nguyễn Lương Hoàng trước khi nghỉ hưu là Phó Cục trưởng Cục Xuất bản, ông Phạm Đức Khiêm có thời gian làm Giám đốc Nhà in Tiến Bộ... 

Vẫn theo lời kể của ông Trần Quốc Hương, đến độ trưởng thành, cơ quan in báo đáp ứng được yêu cầu của cách mạng, được đóng ngay bên cạnh Thường vụ Trung ương. “Vì Tổng Bí thư Trường Chinh vừa là chủ nhiệm chính trị vừa là chủ bút các tờ báo Đảng”, ông Trần Quốc Hương giải thích.

Tạp chí Cộng sản số 2 ra ngày 24-9-1943, dày 68 trang. Trong số 2, có các bài của đồng chí Trường Chinh: “Việc giải tán Quốc tế cộng sản”; “Vấn đề khởi nghĩa - Kỷ niệm Xô viết Nghệ An” và bài “Một bước tiến” (bút danh T.C.C.S).

Tạp chí Cộng sản số 3 đã biên tập xong, đang chuẩn bị xuất bản thì diễn ra Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945. Việc xuất bản Tạp chí phải đình lại. Tuy nhiên, theo tư liệu trong cuốn “Ngọn cờ giải phóng” (Nxb. Sự thật, năm 1946), Tạp chí Cộng sản số 3 có bài “Chính sách giặc Nhật đối với dân ta” của Tổng Bí thư Trường Chinh. 

Nội dung cho thấy, có thể bài này được viết vào khoảng tháng 6-1945 với dự đoán từ thực tế: “Quân du kích Đông Dương đã nhằm đầu Nhật nổ súng từ mấy tháng nay. Cả một cao trào kháng Nhật đang xô lên để xua tan bọn phát xít Nhật, đem lại tự do, độc lập cho các dân tộc, dựng lại hòa bình của loài người.

Chính nghĩa nhất định thắng.

Chính sách tham tàn của đế quốc Nhật nhất định sẽ diệt vong”.

Lịch sử có những bước tiến nhanh chóng đến không ngờ. Chỉ hơn 2 tháng sau đó, từ Thủ đô Khu giải phóng tại Tân Trào - Tuyên Quang, Tổng Bí thư Trường Chinh có mặt tại Thủ đô Hà Nội vừa giành được chính quyền trong Cách mạng tháng Tám 1945 như ông viết: Một trang sử oanh liệt./.