Xuất phát từ lòng thương dân

Lý giải về sự ra đời của núi Bài Thơ và núi Mằn theo truyền thuyết: từ xa xưa, khi loài người còn mông muội, ông Khổng Lồ ngồi trên đỉnh núi nhìn ra toàn bộ Vịnh Hạ Long thấy nước biển ăn sâu vào trong đất liền, ngấm tận lên vùng rừng sâu, thậm chí nước vào đến tận cả các bản làng vùng đồng bào dân tộc thiểu số. 

Ông nhìn thấy tương lai vùng đất này có thể trở thành cánh đồng mênh mông, đất đai màu mỡ, người dân quanh năm khoai lúa đầy bồ. Tuy nhiên, nếu để tình trạng nước biển ăn sâu sẽ dẫn đến thường xuyên xảy ra lũ lụt. Vì thương dân, ông xin thiên đình cho 3 ngày gánh đá đắp đê ngăn lũ lụt.

Khi ông Khổng Lồ làm đến ngày thứ hai thì biển động ầm ầm, Long Vương liền sai thủy thần của mình lên thám thính. Để đối phó với ông Khổng Lồ, Long Vương nghĩ ra một kế nhờ thần Kim Kê gáy vào canh 2 thay vì gáy vào canh 3 như mọi ngày. Việc gánh đất lấp biển lúc đó dù chưa xong, thì tiếng gà gáy báo hiệu, hết thời hạn 3 ngày, ông Khổng Lồ sẽ buộc phải dừng lại.

Đến ngày thứ 3 đi làm, ông Khổng Lồ mang theo một nắm cơm. Thấy gà gáy, tưởng là mình hoàn thành nhiệm vụ nên ông quay về núi Vua để nghỉ. Nắm cơm sáng không kịp ăn, ông vội úp nó xuống cạnh núi Mằn. Nơi ấy bây giờ đất đùn lên tạo thành một ngọn đồi y như hình nắm cơm. Dân gian đặt tên là đồi Nắm Cơm theo hình thù của thế đất.

Trước khi dừng hẳn công việc, ở gánh đất cuối cùng, chẳng may cái sọt của ông bị mắc, đất đá rơi xuống tạo thành những hòn đảo lớn nhỏ không đều trên Vịnh Hạ Long. Khi ông trở vai quay đòn gánh lại để giữ chỗ đất còn lại trong sọt, bỗng nhiên đòn gánh gãy làm đôi, một bên quang gánh rơi về xã Xích Thổ tạo thành núi Thiên Bân, một bên rơi về phía xã Hiệp Khẩu tạo thành núi Bài Thơ. Chính vì lý do đó mà 2 ngọn núi đều có hình giống hệt nhau như thể 2 con voi lớn và được gọi là anh em song sinh.

Nếu du khách lên đỉnh Kỳ Thượng, gặp hôm trời trong xanh, nhìn xuống toàn bộ thành phố Hạ Long sẽ thấy núi Mằn như một quả trứng khổng lồ nằm chắn giữa Vịnh Cửa Lục trước khi nước biển đổ sâu vào trong đất liền. Từ lưng chừng núi phóng tầm mắt ra xa, du khách có thể nhận ra được Vịnh Cửa Lục, bến Gạo Rang đều thuộc Hạ Long bây giờ. 

Còn hai bên núi Mằn là 2 dòng suối (Khe Bân và Khe Đá Trắng) nước trong xanh, chảy uốn lượn dưới thung lũng tạo nên phong cảnh vừa hữu tình vừa kỳ vĩ. Gần đó có 2 tảng đá mang hình dáng như hình cổ vịt, người dân cho rằng đây chính là đôi ủng của thần Khổng Lồ để quên trên núi Mằn. 

Chính vì vậy, theo quan niệm của người xưa, núi Mằn được coi là đại huyệt mạch của vùng đất Hạ Long nói riêng, Quảng Ninh nói chung.

Lại nói về câu chuyện liêu trai, kỳ bí quanh vết chân ông Khổng Lồ. Ông được coi là vị thần của núi Mằn, được người dân địa phương truyền tụng về mối tình với một người con gái đẹp nhất Hoành Bồ xưa. 

Cô gái họ Hoàng nằm mộng thấy vị thần Khổng Lồ trên núi Mằn xuất hiện. Sáng hôm sau, khi leo lên núi Mằn, thấy vết chân lớn, vì tò mò nên đã ướm chân của mình vào, về nhà bà bỗng dưng mang thai và sinh ra bọc trứng. 

Truyền thuyết này có mô-típ giống như sự ra đời của Thánh Gióng.

Khi bà họ Hoàng vừa sinh ra bọc trứng, vị thần khổng lồ trong giấc mộng trước đó hiện lên và bảo: “ngày mai, nàng đem con ra khe Lăn đặt cho ta”. 

Vâng lời thần đã dặn, người đàn bà họ Hoàng mang bọc trứng ra khe Lăn đặt vào đó. Vừa đặt xuống khe Lăn, bọc trứng đó nở ra 3 ông rắn rất to. 

Quá sợ hãi, người phụ nữ họ Hoàng vội vàng bỏ về làng nhưng 3 ông rắn vẫn nối đuôi đi theo. Thấy thế, bà rất sợ nhưng không thể làm gì khác nên đành để rắn đi theo. 

Dần dà, vài ngày sau đó người phụ nữ họ Hoàng lại thấy chúng tuy là rắn nhưng rất hiền lành nên cũng quen mắt. Hằng ngày, bà đi làm đồng, 3 ông rắn cũng đi theo.

Một hôm 3 ông rắn theo mẹ đi trồng dâu. Ông rắn thứ hai nhảy múa trước lưỡi cuốc, không may bị lưỡi cuốc chặt phải cụt mất 1 mẩu đuôi. Bà liền đặt tên cho người con thứ hai này là Cộc. 

Một ông rắn thấy thế sợ quá chui tọt vào trong đống rơm. Mặc dù đống rơm cháy đã tàn nhưng ở dưới vẫn còn lửa nên rắn bị cháy loang lổ thì gọi là ông Loang. 

Còn một ông nữa sợ quá chui xuống hang, bà mẹ đặt tên là Dài. Dân gian tôn kính nên đều gọi là ông: ông Loang, ông Cộc và ông Dài.

Truyền thuyết cũng kể rằng người phụ nữ họ Hoàng xinh đẹp là mẹ của 3 ông rắn cực kỳ thương dân. Vào những ngày nước lũ chảy xiết qua núi Thiên Bân, bà sai 3 ông rắn vắt mình trên dòng suối, tạo thành một cây cầu cho người dân đi qua. 

Bà nhường cho dân đi trước, người dân dẫm trên lưng của con bà để qua dòng nước lũ đi về nhà. Khi đó, vùng này đất này vốn trù phú nên dân cư đông đúc. Người dân qua rất đông phải 3 ngày mới hết. Bà là người đi cuối cùng, vừa mới bước được một chân sang cầu bên kia thì 3 con rắn kiệt sức và trôi theo dòng nước.

Thương xót 3 người con, đêm bà nằm khóc và vị thần khổng lồ năm xưa lại hiện lên và bảo: “ngày mai nàng giúp ta phong thần cho các con. Ông Cộc đồng Hang, ông Loang đồng Cài, ông Dài Đá Trắng. Khi phong thần thì dặn các con nhớ phải che chở giúp đỡ người dân vì đây là những khúc sông rất là hiểm trở”. 

Ít lâu sau, người mẹ vì nhớ thương con mà chết. Người dân lập đền và gọi là Bạch Thạch linh từ (ngôi đền ở vùng toàn đá trắng dưới chân núi Mằn), tôn thành Thánh Mẫu để tưởng nhớ công ơn của bà. Ba ông rắn thiêng được người dân lập đền thờ chính là 3 vị thủy thần, con của ông Khổng Lồ và người con gái đẹp nhất Hoành Bồ xưa.

Làm phong phú thêm kho tàng văn hóa phi vật thể

Nếu soi chiếu dưới góc nhìn văn hóa, sự tích ông Khổng Lồ, vị thần núi Mằn, thánh mẫu và 3 ông rắn đã góp phần giải thích rõ tín ngưỡng thờ Thủy thần của người dân địa phương. Người Việt rất coi trọng vị thần Mẫu Thủy (đọc chệch là Mẫu Thoải) bởi xuất phát từ nền văn minh canh tác lúa nước. 

Sự tích miếu ông Cộc, ông Loang, ông Dài cũng giải thích một quy luật tự nhiên của dòng sông ngầm, xuyên qua các dãy núi, giải thích về quy luật dòng sông chảy ngược, quy luật về dòng thủy lưu.

Sách Đồng Khánh địa dư địa chí (do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn năm 1886 đến 1888), trang 406 ghi rõ: “Núi Bân thuộc xã Xích Thổ. Xung quanh toàn là núi đất, chỉ riêng núi này là núi đá lèn cao vách dựng. Phía Đông núi có Khe Bân, phía Tây có khe Đá Trắng (Bạch Thạch khe) đáng gọi là danh thắng”.

Không chỉ là danh thắng, núi Thiên Bân còn có di tích thờ thần núi Mằn (Cao Sơn, Quý Minh Đại Vương), Long Hải sơn thần (vị thần cả cai quản vùng sông nước). 

Theo sách Di sản Hán Nôm tỉnh Quảng Ninh thì thôn Bạch Thạch, xã Xích Thổ, tổng Yên Mỹ, huyện Hoành Bồ, phủ Sơn Định, tỉnh Quảng Yên có phối thờ 6 vị thành hoàng làng là Cao Sơn thượng đẳng thần, Quý Minh thượng đẳng thần, Long Hải chi thần, Đệ nhị Long vương tôn thần, Tam vị Long vương Long mẫu tôn thần và Đại càn quốc gia tứ vị tôn thần. 

Làng cũng còn lưu giữ được 5 đạo sắc phong: 1 sắc năm Đồng Khánh thứ 2 (1887), 1 sắc năm Khải Định thứ 3 (1918) và 3 sắc năm Tự Đức thứ 3 (1850).

Bạch Thạch linh từ là công trình tín ngưỡng được cha ông xưa xây dựng hài hòa với cảnh quan thiên nhiên, mang đặc trưng tín ngưỡng thờ Mẫu gắn với sự tích núi Mằn. 

Trong cung cấm ngôi đền phụng thờ thần thượng cổ trấn giữ Bạch Ngọc kinh trên trời và là chính thần của núi Mằn. Thần có tôn hiệu Thiên Cung thượng tiên, Mằn Sơn lão mẫu, Bạch Ngọc nương nương.

Đền Bạch Thạch nằm trong cụm Di tích quốc gia núi Mằn, điểm đến tiêu biểu trong chuỗi du lịch sinh thái tâm linh bên bờ Bắc Vịnh Cửa Lục thuộc xã Thống Nhất, thành phố Hạ Long. 

Quần thể di tích gồm có nhiều điểm di tích như: núi Mằn, đình Xích Thổ, đền Thánh Mẫu, các miếu ông Lang, ông Dài, ông Cộc và cả di tích khảo cổ thành Nhà Mạc.

Miếu ông Dài cũng nằm ngay cạnh dòng sông (xã Thống Nhất), nơi hợp long của 3 dòng nước ngọt. Ông Cộc là con thứ hai vì có công giúp nhiều người dân trong vùng nên được sắc phong đệ nhị Long Vương thượng đẳng thần. Miếu ông Loang ở tận thượng nguồn suối Bạch Thạch, tại xã Đồng Lâm.

Vào các ngày 13, 14, 15 tháng 11 âm lịch hằng năm, người dân khu vực núi Mằn tổ chức lễ Đại Kỳ Phúc. Trong ngày lễ này, người ta khắc vào 3 quả bưởi và thả xuống dòng sông ngầm ở miếu ông Cộc, ông Loang, chỗ dòng sông thờ Mẫu ở núi Mằn. 

Tương truyền rằng, 3 ngày sau tất cả các quả bưởi đó đều chảy về miếu ông Dài - nơi hợp long của 3 dòng sông. Khi 3 quả bưởi cùng chảy về một điểm, theo quan niệm của người dân đó chính là lời cầu khẩn đến thần linh đã ứng nghiệm.

Những truyền thuyết bảng lảng sắc màu hư thực về núi Mằn, núi Bài Thơ đã góp thêm sự kiến giải sinh động cho tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ thủy thần hình thành, xuất phát ở vùng đất Quảng Ninh từ thời xa xưa. 

Truyền thuyết dân gian cũng làm phong phú thêm kho tàng văn hóa phi vật thể và làm cho chúng ta thêm yêu, thêm gắn bó với nơi mình đang sống./.