Để một quốc gia lạc hậu có thể vươn lên, vua Al-Mamoun chọn đột phá về khoa học. Năm 830, nhà vua chi 200.000 dinar để xây Tòa Minh triết, đồng thời tuyển một đoàn phiên dịch do quốc khố đài thọ. Hầu hết các tác phẩm kinh điển của Hy Lạp về toán học, y học, thiên văn học đều được dịch sang tiếng Arab. Việc cầu thị học hỏi kiến thức của các nền văn minh khác đã khiến dân tộc Arab nhanh chóng hùng cường.

Cũng ở khu vực Trung Đông, người Israel tin rằng chỉ có khoa học mới làm được những điều mà tự nhiên từ chối. Israel không có dầu mỏ, cả nước ngọt cũng không đủ cho dân uống. Thủ tướng đầu tiên của nhà nước Israel, ông Ben Gurion nói rằng ở Israel, chủ nghĩa hiện thực không gì khác ngoài việc biến những điều không thể thành sự thực. 

Để thực hiện hoài bão trên, năm 1991, Chính phủ Israel thành lập Chương trình quốc gia “Vườn ươm công nghệ” nhằm tài trợ cho những người nhập cư Do Thái tài năng từ Liên Xô và khắp thế giới trở về xây dựng đất nước Israel.

Các câu chuyện trên cho thấy vai trò quan trọng của nhà nước trong thúc đẩy khoa học - công nghệ. Nhưng ở Mỹ, có khác là đầu tư tư nhân rất cao, táo bạo và cực kỳ sinh lợi. 

Trong cuốn sách “Biến động” (Nhà xuất bản Dân trí, năm 2020), Giáo sư Jared Diamond, Đại học California cho biết ở Mỹ, việc nhận được nguồn vốn khởi nghiệp và thử nghiệm ý tưởng thương mại tiềm năng là khá dễ dàng so với những nước khác. Đó là lý do khiến Microsoft, Facebook, Google, PayPal, Uber và nhiều doanh nghiệp Mỹ khác chỉ vừa mới thành lập đã trở thành những “gã khổng lồ” của thế giới.

Đầu tư tư nhân của Mỹ thành công vì có vốn đầu tư mạo hiểm lên đến hàng trăm triệu đô la dành cho những doanh nghiệp mới khởi nghiệp. Phần lớn các doanh nghiệp đó sẽ thất bại, nhưng chỉ một vài doanh nghiệp thành công đã đem lại lợi nhuận khổng lồ cho các nhà đầu tư ban đầu. Có những ý tưởng nghe rất điên rồ nhưng nhà đầu tư luôn chấp nhận. Rủi ro cực cao thì lợi nhuận cực lớn. 

Sự thuận lợi trong việc nhận vốn khởi nghiệp tư nhân chính là lý do khiến Mỹ luôn bùng nổ các doanh nghiệp mới. Mỹ dẫn đầu thế giới về các bài báo khoa học chất lượng cao và một nửa các viện nghiên cứu khoa học - công nghệ đứng đầu thế giới là của Mỹ. Khoa học - kỹ thuật xác lập vị trí vượt trội vì chiếm 40% sản lượng kinh tế Mỹ.

Bài học từ các nước cho thấy kho báu nằm trong đầu óc con người còn lớn hơn bất cứ kho báu nào trong lòng đất. Cuối năm 2024 vừa qua, với Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị, Việt Nam đã thể hiện khát vọng đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. 

Một điểm đáng lưu ý là sẽ ban hành cơ chế đặc thù thu hút người Việt Nam ở nước ngoài và người nước ngoài có trình độ cao về Việt Nam làm việc, sinh sống. Sẽ có cơ chế đặc biệt về nhập quốc tịch, sở hữu nhà, đất, thu nhập, môi trường làm việc nhằm thu hút, trọng dụng, giữ chân các nhà khoa học đầu ngành cả trong và ngoài nước. Điều này làm tôi nhớ đến câu chuyện ở Bình Định.

Trong khuôn khổ Hội nghị toàn quốc công tác đối ngoại nhân dân năm 2023, các đại biểu đã thăm Trung tâm khoa học quốc tế và giáo dục liên ngành tại Bình Định. Giáo sư Trần Thanh Vân là tiến sĩ vật lý người Pháp gốc Việt, 1 trong 3 người châu Á được tặng Huy chương Tate của Hội Vật lý Mỹ. Giáo sư chia sẻ cơ duyên cách đây 60 năm, ông trở về Việt Nam rồi gắn bó với Bình Định, xây dựng trung tâm khoa học đầu tiên hoạt động hoàn toàn bằng nguồn kinh phí tư nhân.

Tại thung lũng Quy Hòa này, Trung tâm khoa học và giáo dục liên ngành do ông sáng lập đã đón 18 giáo sư đoạt giải Nobel đến báo cáo, trao đổi những vấn đề khoa học của toàn cầu. 8.600 nhà khoa học hàng đầu thế giới đã đến đây tham dự hội thảo, nghiên cứu khoa học. Trung tâm cũng đã vận động tài trợ 40.000 suất học bổng Vietnam - Vallet cho sinh viên Việt Nam đam mê nghiên cứu khoa học.

Đây không phải lần đầu tôi đến Bình Định, nhưng lần đầu tiên được tham quan cơ sở khoa học và giáo dục hiện đại như thế này. Bình Định đang xây dựng thung lũng khoa học và giáo dục Quy Hòa trở thành khu đô thị khoa học đầu tiên tại Việt Nam, có người gọi là “thung lũng silicon Bình Định”. 

Thật đáng nể về ý tưởng và khát vọng trên. Cá nhân tôi còn ấn tượng từ những chi tiết nhỏ nhất ở đây. Bên trong hiện đại, vẻ ngoài giản dị. Một cơ sở khoa học tầm cỡ khu vực Đông Nam Á nhưng sau nhiều năm vẫn để trần bê tông, tường không sơn trát. Nó thể hiện tinh thần khoa học thực chất, hiệu quả, không màu mè, không tô vẽ./.