Ngoại Độ làng tôi trước có người đi làm phu cho Tây xây Nhà hát Lớn Hà Nội. Kiểm tra việc đãi sỏi, viên đốc công người Pháp rút chiếc khăn mùi xoa tẩm nước hoa thơm phức ra, lau viên sỏi xem đã sạch hay chưa. Phu ta trông thấy rợn cả tóc gáy, từ đó bảo nhau cố sức rửa cát, rửa sỏi cho thật sạch. Những viên cát, sỏi sạch sẽ như thế đã được dùng để xây dựng Nhà hát Lớn Hà Nội - một công trình kiến trúc văn hóa tinh tế và hoành tráng cho đến ngày nay.

Nói về sự sát sao, cũng nên nghe chuyện của người Thổ Tang, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc. Trước đây, khi nhiều nơi còn gieo trồng kiểu được chăng hay chớ thì người chủ ruộng ở Thổ Tang đã biết thu mua phân, nước tiểu về để bón ruộng. Những người quen thói khôn vặt đổ thêm nước lã vào nước tiểu để bán được nhiều. Nào ngờ người chủ ruộng Thổ Tang thò tay xuống thùng nước tiểu kiểm tra, phán rằng nước tiểu không còn nguyên chất nên không trả tiền. Từ đó, không ai dám bán nước tiểu dởm cho họ. Thổ Tang hiện là một trong những nơi giàu có bậc nhất khu vực đồng bằng Bắc Bộ.

Về vệ sinh, cũng nên nghe câu chuyện ở Nhật Bản. Một buổi sáng, tôi cùng anh Võ Đình Kha (Phó Giám đốc Sở Ngoại vụ tỉnh Bình Định) đi tập thể dục, rẽ xuống bờ kênh Keihin Canal chảy qua quận Shinagawa. Chúng tôi thấy một phụ nữ đang lúi húi trên bờ kênh. Bà ấy không nhìn thấy chúng tôi vì đang cẩn thận dùng giấy vệ sinh để gói ghém phân con chó vừa thải ra, bỏ vào túi xách đeo bên mình.

Tôi nhớ đã nói với anh Kha, ở đây vắng người, không ai trông thấy, cớ sao bà ấy phải dọn sạch bãi phân chó? Bà ấy có thể không làm vậy được mà, có ai biết đâu? Anh Kha bảo sớm hôm trước anh đi bộ cũng gặp một người khác, ông ấy cũng làm y như việc của người đàn bà chúng tôi vừa thấy. Họ sẽ mang phân chó đến đúng nơi quy định.

Chị Nguyễn Hoa - Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở Văn Lang, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ - kể hồi sang Nhật cả đoàn chị đã rất ngưỡng mộ một ông già khoảng hơn 70 tuổi làm vệ sinh ở nhà ga tàu cao tốc. Ông ấy quỳ hẳn xuống ôm lấy cái bệt xí để kỳ cọ kỹ hơn cả mình rửa ấm chén. Cả đoàn đều đứng nhìn thán phục thái độ làm việc của ông ấy.

Người Nhật ưa sạch sẽ, tự trọng, làm việc thì mẫn cán và chuyên nghiệp. Cách làm việc tùy tiện, thiếu trách nhiệm rất xa lạ với họ. Người Nhật kể một cái ốc vít họ phải mang từ Nhật sang giá 40.000 đồng mà rơi xuống đất thì công nhân Việt Nam thản nhiên giẫm lên hoặc đá lăn đi mất, vì nó ko phải của họ. Nhưng một người Việt đánh rơi điếu thuốc lá đang hút dở giá 1.000 đồng thì sẵn sàng nhặt lên và hút tiếp cho dù nó bị bẩn, chỉ vì nó là của anh ta. Với tâm thế làm thuê như vậy, anh ta khó mà trở thành người làm chủ.

Muốn biết sự tùy hứng của không ít công nhân Việt Nam, hãy trò chuyện với các chủ doanh nghiệp. Cứ sau mỗi dịp nghỉ tết, nhiều nhà máy thiếu người làm vì “tháng giêng là tháng ăn chơi”. Có nhà đầu tư xây dựng nhà máy ở khu vực thuần nông, tưởng mang công việc về tận xóm làng, người nông dân sẽ phấn khởi vì không phải ra phố thuê nhà mà vẫn có lương, họ sẽ chăm chỉ. Nhưng đâu ngờ, cứ có đám cưới hay đám giỗ là công nhân lại nghỉ ăn cỗ vài ba ngày, khiến các đơn hàng không thể hoàn thành đúng hạn.

Lại nghe người Việt sinh sống ở nước ngoài nói về tác phong làm việc của một số bà con trong nước. Trên hải trình ra Trường Sa, tôi nghe các bác Việt kiều bên Thái Lan nói rằng họ cũng muốn đưa bà con bên quê nhà sang Thái để bán hàng, nhưng bà con mình hay đòi nghỉ ngày cuối tuần - thời điểm có thể bán được nhiều hàng nhất. Việt kiều bên Singapore thì nói họ muốn thuê bảo mẫu là người Philippines trông con cái giúp hơn là thuê bà con đồng hương người Việt. Người Philippines vừa trông con cho họ vừa dạy chúng tiếng Anh, trong khi mấy chị bảo mẫu người Việt cứ muốn túm năm tụm ba để tám chuyện và cùng nhau bàn cách “đấu tranh” với chủ nhà.

Đương nhiên, một vài câu chuyện lẻ tẻ trên không đại diện cho thái độ làm việc của toàn bộ người Việt hay người nước ngoài. Nhưng đó là điều rất đáng suy nghĩ. Chúng ta đã đấu tranh với bọn thực dân hà khắc và giới địa chủ cay nghiệt, nhưng có lẽ chúng ta cũng học được rất nhiều về cách làm việc chuyên nghiệp của một viên đốc công xây Nhà hát Lớn và của một người chủ ruộng thu mua nước tiểu ở Thổ Tang. (Hồ sơ sự kiện, số ra ngày 25-7-2020)