Báo Washington Post ngày 2-7-2017 kể một câu chuyện lạ. Phát biểu tại buổi lễ tốt nghiệp ở trường nội trú Cardigan Mountain, bang New Hampshire, Mỹ, một phụ huynh nói trước các bạn trẻ cùng học với con trai mình: “bây giờ, những người phát biểu trong lễ tốt nghiệp thường gửi những lời chúc tốt đẹp nhất, chúc các bạn may mắn. Nhưng tôi sẽ không làm điều đó”.

“Thỉnh thoảng, tôi hy vọng bạn sẽ bị đối xử bất công, để bạn học được giá trị của công lý. Sự phản bội sẽ dạy bạn tầm quan trọng của lòng trung thành. Sự cô đơn cho thấy bạn bè không phải đương nhiên mà có. Mong bạn bị làm ngơ để bạn biết tầm quan trọng của việc lắng nghe người khác. Nỗi đau sẽ khiến bạn học được lòng trắc ẩn. Nếu gặp xui xẻo, bạn mới thấy được cơ may trong cuộc sống đáng quý dường nào và hiểu rằng thành công của bạn không hoàn toàn xứng đáng và thất bại của người khác cũng không hoàn toàn xứng đáng”.

Người nói những lời trên chính là Chánh án Tòa án Tối cao Mỹ John Roberts. Bài nói của ông được chia sẻ rộng rãi trên mạng không phải vì của một quan chức, mà là của một người cha gần gũi, yêu thương. Ông chia sẻ nỗi lo lắng của cha mẹ khi đưa con vào trường nội trú, để con sống xa gia đình: lái xe qua cổng trường Cardigan, các bậc cha mẹ đã “giấu đi vết nước mắt”.

Muốn con cứng cỏi, cha mẹ phải nghĩ khác về cách yêu thương. Thành công chỉ đến với những người cứng cỏi, không sợ thất bại. Roberts nhắn nhủ: “nếu bạn thất bại, bạn đứng dậy và thử lại. Và nếu bạn thất bại một lần nữa, bạn tiếp tục đứng dậy và thử lại”. Roberts cho biết, các bài phát biểu trong buổi lễ tốt nghiệp thường chúc học sinh thành công. Ông cho rằng, tốt hơn hết là để học sinh phải trải qua thử thách. Nhung lụa không bao bọc được nhân tài.

Có câu sướng như con vua, nhưng thực tế, con vua cháu chúa cũng gần với bi kịch nhất. Cuốn Đông Chu Liệt Quốc (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, năm 1988) kể chuyện xưa bên Trung Quốc, thái tử Trùng Nhĩ vì gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, trăm bề tủi nhục. Bấy giờ có một người hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi theo hầu. Có lúc, trên đường lánh nạn, Trùng Nhĩ sắp chết vì đói. Để cứu mạng thái tử, Giới Tử Thôi đã tự tay cắt thịt ở đùi mình và nấu một bát dâng cho chủ nhân.

Tình trạng khá hơn khi Trùng Nhĩ lưu lạc sang nước Tề. Có cuộc sống ổn định, ông còn lấy được con gái nước Tề làm vợ. Khương Thị là người đàn bà rất chí khí, ra sức khuyên chồng phải về nước cũ: “chàng cứ ham vui sướng ở đây thì không làm nên chuyện gì đâu!”. Nhưng Trùng Nhĩ không muốn trở về. Ông cho rằng đời người ta ở đâu cũng chỉ cần vui sướng là được. Tối hôm đó, Khương Thị bàn với tùy tùng, chuốc rượu cho chồng thật say rồi vực lên xe, rời khỏi nước Tề. Trải qua trăm ngàn cay đắng, sau 19 năm lưu vong, đến năm 636 Trước công nguyên, được quân Tần hộ tống, Trùng Nhĩ trở về nước Tấn, lên ngôi vua. Đó là Tấn Văn Công, một vị vua anh minh sáng suốt, tạo phúc cho trăm họ, tên tuổi được ghi trong lịch sử.

Các vị vua anh minh thường trải qua bể trầm luân. Thời Lê ở nước ta, bà thứ phi Ngô Thị Ngọc Dao, khi sắp đến kỳ sinh nở, phải ẩn tránh sự truy đuổi của thái hậu. Vợ chồng Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ cùng với các tướng Đinh Liệt, Nguyễn Xí tìm cách đưa bà Ngô Ngọc Dao trốn khỏi kinh thành về sống ở Đô Kỳ (hiện ở huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình còn đền thờ bà Ngô Thị Ngọc Dao). Nhân sự cố Lệ chi viên, vợ chồng Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ bị khép tội chu di tam tộc. Bà Ngô Thị Ngọc Dao sinh con trai là Lê Tư Thành, được dân chở che đùm bọc ở Đô Kỳ đến khi có cơ hội trở lại kinh đô. Sau này thái tử Lê Tư Thành lên ngôi, trở thành Vua Lê Thánh Tông. Nhà vua lập tức minh oan cho Nguyễn Trãi.

Sách Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, năm 2021) chép rằng Lê Thánh Tông là một ông vua thông minh, thờ mẹ rất có hiếu, ở với bề tôi rất có lòng thành. Trong 38 năm trị vì, nhà vua đã sửa sang chính trị, ban bố luật pháp, khuyến khích học hành, chỉnh đốn vũ bị, mở mang bờ cõi, khiến cho nước Nam ta bấy giờ văn minh lừng lẫy một phương, chưa bao giờ cường thịnh như vậy. Nếu chỉ ở trong nhung lụa, không lưu lạc trong dân gian, không đồng cam cộng khổ với dân, chưa chắc đã có một vị vua anh minh, hiểu dân và thương dân như Lê Thánh Tông.

Nhà triết học Hy Lạp Socrates nói “cuộc sống không có thử thách thì không đáng sống”. Như con cá bơi ngược nước, càng gặp nhiều trắc trở, bạn sẽ càng mạnh mẽ hơn. Năm 2022 sắp qua, một năm mới đang đến, mượn lời bài hát “Forever Young” của Bob Dylan, tôi “chúc bạn luôn dũng cảm/ Hãy đứng thẳng và mạnh mẽ/ Và chúc bạn trẻ mãi không già”./.