Quan hệ Iran - Israel đưới triều đại Vua Shah Pahlavi

Ngày 29-11-1947, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã thông qua Nghị quyết 181 về việc chấm dứt quyền ủy trị của Anh đối với Palestine được thiết lập sau Chiến tranh thế giới thứ nhất và chia cắt vùng đất này thành 2 quốc gia Arab và Do Thái. Iran là 1 trong 13 quốc gia bỏ phiếu chống nghị quyết này.

Ngày 14-5-1948, Nhà nước Israel thành lập. Hai năm sau, Iran bỏ phiếu chống lại việc Israel gia nhập Liên hợp quốc. Tuy nhiên, lập trường của Iran đối với Israel nhanh chóng thay đổi khi Vua Shah Pahlavi thi hành các chính sách đối ngoại thân phương Tây, đặc biệt trong quan hệ với Mỹ. 

Tháng 3-1950, Chính phủ Iran công nhận Nhà nước Israel. Sau khi thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel năm 1950, quan hệ giữa hai nước không ngừng phát triển, hợp tác với nhau trong nhiều lĩnh vực quân sự, dầu khí, kinh tế và thương mại.

Vào những năm 70 của thế kỷ XX, Vua Shah Pahlavi coi Israel là đồng minh thân cận nhất của Iran. Israel đã cử nhiều nhà thầu và cố vấn quân sự sang giúp đỡ Iran. Hai nước mở các chuyến bay thường xuyên giữa thành phố Tel Aviv (Israel) và Thủ đô Tehran (Iran).

Về kinh tế, 2 nước thúc đẩy hợp tác trên nhiều lĩnh vực. Iran cung cấp cho Israel các sản phẩm nông nghiệp và dầu mỏ để đổi lấy hàng hóa công nghiệp, thiết bị y tế và công nghệ. Cảng Eilat của Israel trở thành điểm trung chuyển dầu mỏ quan trọng của Iran đến châu Âu. Đường ống dẫn dầu Eilat - Ashkelon trên lãnh thổ Israel trở thành một giải pháp thay thế cho kênh đào Suez. 

Tại các cảng Bandar Abbas và Bushehr của Iran, công ty Rassco của Israel đã xây dựng hơn 12.000 kết cấu hạ tầng và nhà ở tại Iran. Trong giai đoạn này, Iran là quốc gia dầu mỏ duy nhất tại Trung Đông đồng ý bán dầu cho Israel và là đối tác thương mại quan trọng của Israel. Iran nhập khẩu số lượng lớn hàng hóa, dịch vụ của Israel. Hai bên tăng cường hợp tác trong các dự án nông nghiệp, y tế và kết cấu hạ tầng.

Hai bên còn hợp tác trong lĩnh vực an ninh. Iran tài trợ cho Israel chế tạo nhiều loại vũ khí khác nhau; đổi lại, Israel giúp Vua Shah Pahlavi phát triển chương trình hạt nhân và tên lửa nhằm chống các nước Arab. Mối quan hệ chặt chẽ này đã được thiết lập giữa Cơ quan tình báo Israel (Mossad) và Cơ quan Tình báo và An ninh quốc gia Iran (Savak).

Trong cuộc chiến tranh Israel - Arab năm 1967, bất chấp sự phản đối của các nước Arab, Iran vẫn tiếp tục cung cấp dầu cho Israel. Năm 1973, Iran thậm chí còn chuyển giao 25 máy bay Phantom cho quân đội Israel.

Quan hệ Iran - Israel sau cách mạng Hồi giáo Iran

Năm 1979, cuộc cách mạng Hồi giáo dưới sự lãnh đạo của Giáo chủ Ayatollah Khomeini lật đổ chế độ Vua Shah Pahlavi thân Mỹ và Israel, thành lập nước Cộng hòa Hồi giáo Iran, từ đó quan hệ Iran - Israel trở nên căng thẳng. Giáo chủ A. Khomeini phản đối hầu hết các chính sách thân phương Tây của Vua Shah Pahlavi.

Tư tưởng chống Israel trở nên phổ biến. Chính quyền Hồi giáo Iran đã cắt đứt mọi quan hệ ngoại giao và thương mại với Israel, coi Israel là quốc gia bất hợp pháp vì chiếm đóng lãnh thổ của Palestine, xua đuổi người Palestine khỏi quê hương lịch sử của họ. Iran chấm dứt tất cả các dự án hợp tác chung và chuyển Đại sứ quán Israel ở Thủ đô Tehran cho Tổ chức giải phóng Palestine (PLO). 

Quan hệ thù địch bắt đầu leo thang vào đầu những năm 90 của thế kỷ XX khi Israel áp dụng lập trường cứng rắn hơn đối với Iran. Israel coi Iran là mối đe dọa số một đối với sự sống còn của Israel.

Trong giai đoạn thập niên 90 của thế kỷ XX, sự thù địch giữa Iran và Israel ngày càng trở nên rõ rệt khi Iran hỗ trợ vũ trang cho các phong trào Hồi giáo ở Trung Đông để chống lại Israel, trong đó có phong trào kháng chiến Hồi giáo (Hamas), các tổ chức Hồi giáo theo dòng Shiia gồm Hezbollah ở Lebanon và Houthi ở Yemen. 

Cuộc chiến tranh Lebanon lần thứ hai (năm 2006) về cơ bản là cuộc chiến ủy nhiệm giữa Israel và Iran, với sự hỗ trợ trực tiếp của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) cho Hezbollah. Cùng lúc đó, Iran bắt đầu thiết lập liên lạc với phong trào Hamas theo dòng Sunni ở Palestine. Iran là một trong những nước ủng hộ cho phong trào Hamas trong nhiều năm cho đến nay, coi đây là công cụ để chống lại Israel.

Trong cuộc chiến tranh Iran - Iraq (giai đoạn 1980 - 1988), Israel và Iran đã xích lại gần nhau trong cuộc chiến chống kẻ thù chung là Iraq. Israel đã cung cấp vũ khí cho Iran ước tính lên tới 3 tỷ USD. Giai đoạn này cũng là thời kỳ thịnh vượng nhất đối với cộng đồng người Do Thái ở Iran. Năm 1979, 2 trong số 18 thành viên của Viện Hàn lâm khoa học Iran, 80 trong số 4.000 giáo sư đại học và 600 trong số 10.000 bác sĩ ở Iran là người Do Thái.

Chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran

Chương trình hạt nhân của Iran đã làm gia tăng căng thẳng giữa Israel và Iran. Israel tố cáo Iran tìm cách phát triển vũ khí hạt nhân và tên lửa đạn đạo tầm xa có khả năng vươn tới Israel, gây ra mối đe dọa tiềm tàng đối với Nhà nước Do Thái. 

Kể từ khi bắt đầu chương trình hạt nhân vào những năm đầu thế kỷ XXI, Iran đã gây ra mối lo ngại sâu sắc trong giới quân sự và chính trị Israel, ảnh hưởng tiêu cực đến mối quan hệ song phương.

Trong 2 thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI, căng thẳng giữa 2 nước tiếp tục leo thang, đặc biệt là khi chương trình hạt nhân của Iran tiến triển và cộng đồng quốc tế áp đặt các lệnh trừng phạt nghiêm ngặt đối với Iran. Giai đoạn này, Israel đã tiến hành nhiều cuộc tấn công các cơ sở hạt nhân và quân sự của Iran. 

Israel đã áp dụng chính sách ngoại giao và quân sự răn đe đối với Iran, sử dụng các biện pháp từ gây sức ép ngoại giao đến các cuộc diễn tập quân sự bởi nước này cho rằng, vũ khí hạt nhân mà Iran sở hữu sẽ gây ra hậu quả thảm khốc cho an ninh quốc gia.

Ngày 13-6-2025, Israel đã mở cuộc tấn công quân sự tổng lực nhằm phá hủy chương trình hạt nhân của Iran và lật đổ chính quyền Hồi giáo Iran. Iran đã đáp trả quyết liệt, phóng hàng trăm tên lửa đạn đạo và máy bay không người lái vào Thủ đô Tel Aviv, thành phố Jerusalem, Haifa và nhiều thành phố khác của Israel, gây tổn thất nặng nề cho Israel. 

Đây là cuộc đối đầu quân sự lớn nhất giữa Israel và Iran kể từ khi thành lập nhà nước Do Thái (năm 1948) đến nay, không những đã gây thiệt hại to lớn cho cả 2 nước, mà còn đẩy sự thù hận giữa 2 nước lên đỉnh cao.

Tương lai quan hệ giữa Israel và Iran khó đoán định khi chính quyền cực hữu của Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu không từ bỏ mục tiêu xóa sổ chương trình hạt nhân và lật đổ chế độ chính trị ở Iran. Ngược lại, Iran cũng không công nhận sự tồn tại của Nhà nước Israel./.