Luôn say mê bài hát “Người đi xây hồ Kẻ Gỗ” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, nhưng sau gần nửa thế kỷ tôi mới được đến tham quan hồ Kẻ Gỗ. Đây cũng là lần đầu tiên tôi được tiếp xúc với những hồ sơ, tư liệu, nhân chứng,... của một Kẻ Gỗ hào hùng bi tráng. 

Dưới hồ nước mênh mông sơn thủy hữu tình là trầm tích những trọng điểm chi chít hố bom, cùng những con người đã góp phần viết nên huyền thoại Trường Sơn trong kháng chiến cứu nước...

Đường 22 và sân bay dã chiến

Nhằm phá thế độc đạo và chia lửa với các trọng điểm Truông Bồn, Đồng Lộc, Khe Giao, Linh Cảm, Đèo Ngang,... của vùng “Cán xoong Khu Bốn”, cuối năm 1966, Bộ Quốc phòng và Bộ Giao thông vận tải quyết định mở thêm tuyến đường chiến lược 22. 

Tuyến đường này bắt đầu từ ngã ba Thình Thình (thuộc huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh) đi qua vùng Kẻ Gỗ (huyện Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh), chạy qua nhiều xã thuộc huyện Kỳ Anh, Hà Tĩnh để kết nối với đường chiến lược 15 tại huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình. 

Lực lượng tham gia mở đường 22 chủ yếu là 4 đội thanh niên xung phong của các tỉnh Hà Tĩnh, Nghệ An, Nam Hà..., với khoảng hơn 6.000 người. Đến cuối năm 1970, tuyến đường 22 hoàn thành và đưa vào sử dụng.

Giữa năm 1972, Bộ Quốc phòng chọn đoạn đường 22 đi qua thung lũng Đá Bạc thuộc xã Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Xuyên để nâng cấp thành một sân bay dã chiến. Công trình mang mật danh 723, còn được gọi là “Sân bay Ly Bi” theo tên một con suối trong vùng. 

Tỉnh Hà Tĩnh thành lập Đại đội Thanh niên xung phong hơn 100 người, chủ yếu là công nhân kiến trúc và Xí nghiệp gạch Cẩm Thành để phối thuộc cùng Tiểu đoàn 2 của Trung đoàn Công binh 299 xây dựng sân bay.

Như bao tuyến đường hướng ra mặt trận thời đó, đường 22 cũng là một “con đường máu lửa” với những “túi bom” như: ngầm Rào Cời, Rào Cái, ngã ba Kỳ Lâm, ngầm Rào Môn, Cây Mít, Cây Gạo, Ba Lòi, sân bay Ly Bi... 

Hàng trăm bộ đội và thanh niên xung phong đã anh dũng hy sinh để bảo vệ huyết mạch giao thông. Hầu hết các liệt sĩ được mai táng rải rác trên địa bàn, trong hoàn cảnh chiến sự. 

Đặc biệt, đêm 7-1-1973, B52 đã mở trận tập kích khốc liệt vào khu vực sân bay dã chiến. Đại đội thanh niên xung phong có 32 chiến sĩ hy sinh, 34 người bị thương... Sự kiện diễn ra đúng 20 ngày trước khi Hiệp định Paris được ký kết...

Năm 1976, khi khởi công xây dựng hồ Kẻ Gỗ, các ngành chức năng địa phương đã phối hợp tìm kiếm, cất bốc, quy tập liệt sĩ trong khu vực lòng hồ. Nhưng do điều kiện mai táng thời chiến nên công việc không thể rốt ráo triệt để. Sau này, những năm đại hạn, lòng hồ lộ thiên, thỉnh thoảng lại phát hiện những phần mộ liệt sĩ... 

Nhà thơ Nguyễn Ngọc Vượng - hội viện Hội Văn học Nghệ thuật Hà Tĩnh - cho biết: chỉ tính từ năm 1997 đến nay, Ban Chỉ huy quân sự huyện Cẩm Xuyên đã phối hợp tìm kiếm, quy tập được 103 bộ hài cốt liệt sĩ về nghĩa trang liệt sĩ huyện. Tháng 7-2013, anh Vượng theo đoàn công tác đi tìm kiếm hài cốt liệt sĩ vùng thượng nguồn Kẻ Gỗ, theo thông tin của nhân dân địa phương. 

Ròng rã 1 tuần, các anh đã phát hiện, xác minh và cất bốc được 7 bộ hài cốt liệt sĩ nhưng không rõ danh tính. Trực tiếp tham gia mới thấy công việc này hết sức phức tạp và khó có thể tìm kiếm, quy tập được hết các liệt sĩ đang nằm trong khu vực lòng hồ...

Công trình “uống nước nhớ nguồn”

Dịp kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30-4-1975 - 30-4-2025) vừa qua, tôi được về tham dự Lễ khánh thành khu Đền thờ Anh hùng Liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ. 

Tôi đã được gặp nhiều người là những nhân chứng lịch sử những năm khu vực Kẻ Gỗ là “túi bom”, cũng như quá trình xây dựng công trình thờ tự, tri ân các Anh hùng, liệt sĩ đã ngã xuống nơi đây...

Bà Lê Thị Kim Nhơn, 75 tuổi, hiện cư trú tại thành phố Hà Tĩnh, là 1 trong 5 chiến sĩ của Đại đội thanh niên xung phong còn lành lặn sau trận bom đêm 7-1-1973. Bà kể: hồi đó bộ đội và thanh niên xung phong thi công đường băng sân bay theo kiểu da báo: đào chỗ này một ít, đắp chỗ kia một ít. 

Ban ngày, anh chị em thanh niên xung phong đào bứng các cây sim, cây mua ở trên đồi đem về ngụy trang sân bay. Ban đêm, cần thi công chỗ nào thì lại dọn cây đi để làm...

Ông Nguyễn Phi Công - Phó Giám đốc Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ - nhớ lại: “hồi đó tôi đang học cấp 1, cha tôi là cán bộ xã đội. Tôi nhớ, có những trận bom, bộ đội và thanh niên xung phong hy sinh nhiều quá, cha tôi phải đi mượn quan tài của nhân dân trong xã để khâm liệm liệt sĩ. Nhiều nhà tháo cả ván thưng để dân quân đóng hòm nhưng vẫn không đủ... Những hình ảnh ấy cứ ám ảnh mãi trong tôi từ đó đến nay...”.

Sau khi xuất ngũ, ông Công theo học trung cấp lâm nghiệp ở Hà Nội rồi về quê nhà công tác tại Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ. Tâm trí ông luôn tâm niệm về một công trình thờ tự các Anh hùng, liệt sĩ đã hy sinh tại khu vực lòng hồ. 

Một lần dẫn đoàn du khách từ Thành phố Hồ Chí Minh ra tham quan hồ Kẻ Gỗ, ông Công đã kể cho khách nghe về những sự tích bi tráng thời chiến tranh và ước nguyện trên đây. Các doanh nhân trong đoàn đã ủng hộ ban quản lý một khoản tiền để phối hợp cùng Ủy ban nhân dân huyện Cẩm Xuyên xây dựng một ngôi miếu nhỏ. 

Năm 2014, ngôi miếu được Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Tĩnh xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Công trình đã phần nào đáp ứng tâm nguyện của quân và dân, nhưng so với tầm vóc bi hùng của sự kiện thì còn quá khiêm tốn và đơn sơ. 

Ông Nguyễn Phi Công mang những suy nghĩ trên đây trao đổi với nhà báo Hoàng Anh Minh - Tổng biên tập Tạp chí Đầu tư tài chính - Vietnam Finance. Hoàng Anh Minh sinh ra và lớn lên ở Hà Tĩnh sau chiến tranh, là người con nặng lòng với quê hương, nhất là những hậu quả của chiến tranh vẫn còn nhức nhối trên mảnh đất quê nhà. Năm 2020, anh sáng lập website Hokego.vn để lan tỏa những sự tích anh hùng cũng như tiềm năng du lịch của hồ Kẻ Gỗ.

Năm 2022, được sự chuẩn y của Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Tĩnh, Vietnam Finance đã chủ trì phối hợp với Ban quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ triển khai thực hiện dự án xây dựng Khu đền tưởng niệm các Anh hùng liệt sĩ hồ Kẻ Gỗ theo hình thức xã hội hóa. 

Rất nhiều doanh nghiệp, doanh nhân, nhà hảo tâm,... và nhiều tổ chức, cá nhân trong cả nước đã phát tâm ủng hộ hàng tỷ đồng. Công trình được tiến hành trong hơn 1 năm thì hoàn thành giai đoạn 1 vào cuối năm 2023; bao gồm 1 nhà chính điện, 2 nhà tả vu và hữu vu, nhà bia ghi danh liệt sĩ và một số công trình phụ trợ. Từ đó đến nay, Vietnam Finance tiếp tục hoàn thiện tổng thể khu đền, mua sắm nội thất và đồ thờ cúng...

Địa chỉ đỏ của “du lịch xanh”

Lễ khánh thành tổng thể Khu đền thờ các Anh hùng, liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ được tổ chức trọng thể đúng dịp Kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước; bao gồm các nghi thức khai trương, lễ tưởng niệm, lễ dâng hương, đêm thả hoa đăng trên hồ và đêm thơ nhạc tại khu đền; với sự tham gia của lãnh đạo tỉnh, huyện và các ngành địa phương, cùng đông đảo các thế hệ nhân dân và thân nhân các thương binh, liệt sĩ và một số nhân chứng lịch sử.

Hồ Kẻ Gỗ là công trình thủy nông lớn nhất của tỉnh Hà Tĩnh, cách trung tâm thành phố Hà Tĩnh khoảng 15km về phía Tây Nam; với chiều dài gần 30km, chiều ngang trung bình 2km, ôm chứa nhiều hòn đảo tạo nên một cảnh quan thơ mộng, non xanh nước biếc hữu tình. 

Những cánh rừng xung quanh lòng hồ thuộc Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ với diện tích tự nhiên 35,159ha. Tại đây có 364 loài động vật có xương sống thuộc 99 họ. Trong đó, gà lôi lam đuôi trắng là 1 trong 3 loài gà lôi đặc hữu của Việt Nam đang có nguy cơ tuyệt chủng và nhiều loài chim thú quý hiếm khác. 

Trong 47 loài thú ở đây, có 18 loài (chiếm 21%) được ghi vào sách đỏ Việt Nam và thế giới. Rừng Kẻ Gỗ cũng là xứ sở của các loại mộc lan, phong lan,... đẹp và quý, như: quế hương, tai tượng, đuôi chồn, nghinh xuân, phượng vĩ...

Ông Nguyễn Tiến Dũng - Giám đốc Ban quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ - cho biết: từ nhiều năm qua, Khu Bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ đã được đông đảo các nhà khoa học trong và ngoài nước tham quan, nghiên cứu. 

Hiện nay, ngành du lịch Hà Tĩnh đang tập trung xúc tiến lập các dự án đầu tư cơ sở hạ tầng và các hệ thống dịch vụ, để xây dựng nơi đây thành một khu du lịch sinh thái tổng hợp, có nhiều loại hình giải trí, như: đua thuyền, lướt ván, leo núi, câu cá,... cùng các khu thể thao như tennis, cầu lông, bóng chuyền... Chắc chắn một ngày không xa nữa, Kẻ Gỗ sẽ trở thành điểm “du lịch xanh” của Hà Tĩnh.

Đền thờ các Anh hùng, liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ không chỉ là công trình tâm linh đầy ý nghĩa, mà còn là một phần trong hệ thống di tích văn hóa, lịch sử quan trọng của tỉnh Hà Tĩnh trên địa bàn huyện Cẩm Xuyên, như: Đền thờ cố Tổng Bí thư Lê Duẩn, Khu di tích cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập, Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ, Khu du lịch biển Thiên Cầm... 

Được biết, để công trình này phát huy tốt những giá trị lịch sử, các ngành văn hóa và du lịch tỉnh Hà Tĩnh đang tiếp tục huy động các nguồn lực để nâng cấp, hoàn thiện các hạng mục; gắn bảo tồn di sản với phát triển du lịch văn hóa tâm linh, du lịch sinh thái; đồng thời tiếp tục sưu tầm, bổ sung các tư liệu về đường chiến lược 22, sân bay Ly Bi,... kết hợp tăng cường công tác quản lý, chăm sóc, bảo vệ, gìn giữ công trình...

TS. Hoàng Trung Dũng, Ủy viên Trung ương Đảng, Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh - người có sự quan tâm đặc biệt và đã nhiều lần đến dâng hương tại đây - phát biểu: “đền thờ các Anh hùng, liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ là minh chứng cho hành trình tìm lại những trang sử đỏ đã bị lãng quên; đồng thời là kết quả của sự chung tay góp sức từ những tấm lòng tri ân, trở thành địa chỉ lịch sử cách mạng, điểm đến tâm linh của vùng đất Hà Tĩnh giàu truyền thống. Bảo tồn và phát huy giá trị đền thờ các anh hùng liệt sĩ tại hồ Kẻ Gỗ không chỉ là trách nhiệm, sự biết ơn của thế hệ hôm nay đối với các thế hệ cha anh, vun đắp những truyền thống tốt đẹp của quê hương, mà còn là hun đúc sức mạnh nội sinh, góp phần tạo động lực để Hà Tĩnh tiếp tục hội nhập và phát triển, cùng với nhân dân cả nước vững tin bước vào kỷ nguyên mới...”./.