Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha ngủ quên trên đống của cải mang về từ các vùng đất mới do Christopher Columbus và Vasco Da Garma thám hiểm. Sau này, truy đuổi thương gia, kiềm tỏa khoa học đã khiến 2 cường quốc tiên phong về khám phá thế giới lại trở thành những nước tụt hậu.

Bồ Đào Nha từ một nước nhỏ vươn lên cường quốc là nhờ làm chủ kỹ thuật điều hướng hàng hải. Họ học được kỹ thuật trên từ những nhà buôn ngoại quốc giỏi giang, trong đó có nhiều người gốc Do Thái. Năm 1492, Tây Ban Nha buộc người Do Thái hoặc phải cải đạo theo Ki-tô giáo hoặc phải rời bỏ Tây Ban Nha. 

Nhiều người đã sang ẩn náu ở Bồ Đào Nha. Nhưng đến năm 1497, áp lực từ Tây Ban Nha và Giáo hội La Mã đã khiến Bồ Đào Nha phải từ bỏ sự khoan dung này. Năm 1506, tại Lisbon, nhà cầm quyền Bồ Đào Nha đã tàn sát 2.000 người Do Thái.

Trước thực trạng trên, những nhà khoa học, nhà buôn sợ quá, lũ lượt bỏ đi, mang theo tiền bạc, bí quyết thương mại, quan hệ, kiến thức và trên hết, một thứ giá trị không thể đo đếm, đó là tinh thần học hỏi và khác biệt trong tư duy. 

Đến năm 1513, Bồ Đào Nha thiếu các nhà thiên văn học (vì cứ ai có khả năng về thiên văn thì bị nghi ngờ là Do Thái giáo). Năm 1520, giới khoa học đầu ngành đã vắng bóng. Trong khi sinh viên Bồ Đào Nha không được đi học nước ngoài, việc nhập khẩu sách nước ngoài cũng bị Tòa Thánh kiểm soát chặt chẽ. Đến năm 1700, Bồ Đào Nha trở thành một nước yếu kém, lạc hậu của châu Âu.

Sau khi khám phá, chinh phục tân thế giới, Tây Ban Nha tiêu xài mọi thứ thỏa mái vì sự giàu có khai thác từ miền đất mới. Giàu có “từ trên trời rơi xuống” khiến người Tây Ban Nha không cần sản xuất. Họ có thể mua mọi thứ. Lối sống trưởng giả được xã hội tôn vinh. 

Hiếm thấy người Tây Ban Nha tham gia vào thương mại. Nhà buôn và thợ thủ công bị coi khinh. Tây Ban Nha dần trở thành nước nghèo vì họ có quá nhiều tiền, đúng với câu “đồng tiền dễ kiếm không tốt cho bạn”.

Về cai trị xã hội, từ năm 1521, nhà cầm quyền Tây Ban Nha coi những người Tin Lành giống như những người Do Thái giáo và Islam giáo - những kẻ thù của đức tin. Giáo hội và chính quyền cùng kiểm soát tư tưởng, kiến thức và đức tin. 

Năm 1558, án tử hình được áp dụng cho việc nhập sách nước ngoài. Sách khoa học thì bị cấm, vì tác giả của chúng là những người Tin Lành. Các trường đại học được chuyển đổi thành các trung tâm truyền giáo. Sinh viên không được phép du học vì sợ rằng họ sẽ tiếp thu học thuyết lật đổ (do ảnh hưởng bởi cải cách tôn giáo).

Các nước Công giáo đóng cửa và kiểm duyệt tư tưởng mới do cải cách tôn giáo. Vì việc cải cách này đã làm thay đổi các quy tắc. Cải cách làm nảy sinh những bất đồng và khác biệt. Cải cách cổ vũ hoài nghi và phủ nhận uy quyền. 

Đó là nền móng của sáng tạo, là “bà đỡ” của khoa học. Về đời sống xã hội, cải cách tôn giáo bảo vệ nhà sản xuất và thương nhân trước sự khinh bỉ và chà đạp của giới quý tộc trưởng giả.

Nước Anh được hưởng lợi từ những “vết thương” mà các nước khác tự gây ra cho mình. Không giống phần lớn các nước lục địa châu Âu, nước Anh hầu như không có các ràng buộc bất hợp lý nào về nhập cảnh. Hòn đảo tự do Anh quốc đón nhận tất cả tài sản, trí tuệ do người di tản, người nhập cư, người trốn truy nã từ Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan, Pháp...

Thế kỷ XVI, thợ dệt từ Hà Lan chạy tị nạn sang Anh đã mang theo bí mật về những loại vải mới, còn nông dân Hà Lan du nhập vào Anh kỹ thuật thủy lợi và thâm canh nông nghiệp. Vào thế kỷ XVII, người Do Thái bị bức hại ở Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha chạy sang Anh, mang theo kinh nghiệm về tài chính công và tư. Những người ở Pháp theo đạo Tin Lành là các thương nhân và thợ thủ công, rất lão luyện về thương mại, cũng vượt biển sang Anh tìm miền đất tự do. 

Đó là lý do chính khiến Anh trở thành công xưởng của thế giới, nơi cách mạng công nghiệp bùng phát. Thông tin trên dẫn theo cuốn “Sự giàu và nghèo của các dân tộc” của David S. Landes (Nhà xuất bản Tri thức, năm 2022).

Có câu “nước chảy chỗ trũng”, dòng vốn đầu tư sẽ chảy về nơi được khai thông, dòng trí tuệ sẽ chảy về nơi nó không bị ngăn cản. Biển rộng vì thấp nhất, trũng nhất, vì hạ mình mà dung hợp được trăm sông. Các thể chế dung hợp sẽ thu hút được trí tuệ và tài chính của toàn nhân loại. Điều này càng đúng trong thế giới phẳng, trong thời đại hội nhập ngày nay./.