Thách thức chồng thách thức

Những năm gần đây, khu vực nông thôn Nhật Bản đang trải qua một cuộc khủng hoảng nhân khẩu học nghiêm trọng, do tỷ lệ sinh thấp, dân số già hóa và làn sóng di cư của người trẻ đến những đô thị lớn, như Tokyo, để sinh sống, làm việc. 

Điều này dẫn đến việc lực lượng lao động bị thu hẹp và cơ sở thu thuế ở địa phương bị suy giảm nghiêm trọng.

Nguồn thu từ thuế giảm, cùng với việc phải tăng chi tiêu an sinh xã hội do dân số già ngày càng tăng, đã gây khủng hoảng tài chính cho nhiều chính quyền địa phương ở Nhật Bản. 

Việc quá phụ thuộc vào nguồn ngân sách trung ương, thay vì nguồn thu sở tại, đã làm hạn chế quyền tự chủ tài chính và cả hoạch định chính sách của các chính quyền địa phương. 

Ngoài ra, dân số giảm cũng khiến nhiều chính quyền địa phương khó đưa ra những dịch vụ thiết yếu một cách bền vững, như giáo dục, y tế hay giao thông.

Càng khó khăn hơn khi hệ thống tài chính công địa phương ở Nhật Bản, được thiết lập sau Thế chiến thứ hai, đến nay được đánh giá là lỗi thời và không còn phù hợp với thực trạng kinh tế và nhân khẩu học hiện tại. 

Sự kém hiệu quả này khiến việc quản lý ngân sách hiệu quả càng trở nên khó khăn, đặc biệt là sau những cú sốc tài chính như giai đoạn đại dịch COVID-19. 

Trong bối cảnh đó, sự cạnh tranh giữa các chính quyền địa phương trong việc giành nguồn lực ngày càng hạn chế là đặc biệt gay gắt, khi khu vực nông thôn thường thua kém hơn so với những đô thị lớn.

Cơ hội song hành

Nhận thức rõ những vấn đề trên, chính quyền trung ương Nhật Bản đã đưa ra nhiều giải pháp nhằm tái thiết khu vực (chiho sosei), một sáng kiến cấp quốc gia nhằm khuyến khích các chính quyền địa phương đổi mới với chiến lược cụ thể cho từng nơi. 

Đến nay, đã có không ít câu chuyện thành công ở Nhật Bản. Chẳng hạn như thị trấn Nagi ở tỉnh Okayama đã có thể thúc đẩy tăng tỷ lệ sinh, nhờ cung cấp dịch vụ y tế miễn phí cho trẻ em và nhiều khoản trợ cấp lớn dành cho các em nhỏ.

Nhiều chính quyền địa phương, với sự hỗ trợ ngân sách và chính sách của chính quyền trung ương, đã tận dụng các điểm tham quan văn hóa và tự nhiên độc đáo của mình để thúc đẩy ngành du lịch và tạo ra việc làm mới. 

Thành phố Handa ở tỉnh Aichi là một ví dụ điển hình, khi tận dụng di sản lịch sử về rượu sake và dấm của thành phố để gây dựng những tour du lịch trải nghiệm ẩm thực nổi tiếng, thu hút rất nhiều du khách trong và ngoài nước, góp phần cải thiện nguồn thu thuế cũng như mở ra cơ hội kinh doanh cho doanh nghiệp sở tại.

Bên cạnh đó, việc thúc đẩy đa cư (chia thời gian cư trú giữa thành thị và nông thôn) và chương trình thu hút người trẻ và nhân tài nước ngoài đến các khu vực ngoài những trung tâm đô thị lớn cũng đang tạo ra dòng chảy dân số mới. 

Đáng chú ý, Chính phủ Nhật Bản cũng đang cân nhắc cách tiếp cận “thành phố nhỏ gọn”, hợp nhất các chức năng đô thị và thúc đẩy sử dụng đất hiệu quả hơn ở các khu vực nông thôn và bán thành thị, nhằm giảm chi phí hoạt động nhưng lại giúp tăng chất lượng dịch vụ công.

Trong thời đại kinh tế, môi trường và địa - chính trị biến đổi chưa từng có hiện nay, các chính quyền địa phương và khu vực Nhật Bản được nhìn nhận có vị thế đặc biệt để biến những thay đổi này thành cơ hội để cải thiện phúc lợi cho mọi người dân, tăng cường khả năng phục hồi và nâng cao năng lực cạnh tranh. 

Nhiều chính quyền địa phương Nhật Bản đang áp dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả hoạt động và hiện đại hóa việc cung cấp dịch vụ công, đặc biệt thông qua trí tuệ nhân tạo (AI).

Công nghệ có ý nghĩa then chốt

Câu chuyện về Tsukuba là rất đáng lưu tâm. Thành phố nhỏ chỉ cách Tokyo 50km này đã liên tục mở rộng ranh giới trong nhiều thập niên, kể từ khi được thành lập trong thập niên 60 của thế kỷ XX với tư cách là công viên nghiên cứu lớn nhất Nhật Bản. 

Cũng như đa phần các khu vực khác, giờ đây Tsukuba cũng phải chật vật với những thách thức chung của cả đất nước, tình trạng thiếu nhân lực do lực lượng lao động suy giảm.

Tuy nhiên, Tsukuba đã đưa ra một tầm nhìn đầy tham vọng, đó là “trở thành một thành phố nơi người ta có thể nhìn thấy tương lai của thế giới”. Dù dân số Nhật Bản đã giảm năm thứ 14 liên tiếp vào năm 2024, nhưng Tsukuba đang đi ngược lại xu hướng đó. 

Sự kết hợp giữa thiên nhiên và khoa học, cùng với việc dễ dàng di chuyển đến Tokyo, đã biến nơi đây thành một điểm thu hút cư dân mới. Tsukuba là nơi tọa lạc của khoảng 150 trường đại học và viện nghiên cứu, với hơn 23.000 nhà nghiên cứu sinh sống và làm việc, tương đương 12% dân số thành phố. Những tài sản khoa học này đã nâng cao sức hấp dẫn quốc tế của Tsukuba.

Hiện Tsukuba đang đặt mục tiêu cao hơn. Tháng 4-2024, thành phố được công nhận là 1 trong 2 Đặc khu Chiến lược quốc gia siêu thành phố tại Nhật Bản, cùng với Osaka. 

Danh hiệu này củng cố vị thế dẫn đầu của Tsukuba trong xã hội 5.0. Đó là tầm nhìn của Nhật Bản về một xã hội siêu thông minh, bền vững, sử dụng công nghệ hiện đại để giải quyết các vấn đề thực tế.

Trước hết là dân số già hóa. Trong khi toàn bộ Tsukuba đang phát triển, khu vực ngoại vi thành phố cũng phải đối mặt với tình trạng già hóa dân số và giảm tỷ lệ sinh như phần còn lại của đất nước. Ít người trong độ tuổi lao động hơn đồng nghĩa với khoảng cách kỹ năng và thiếu hụt lực lượng lao động công. 

Để ứng phó, thành phố đã tận dụng AI tạo sinh. Năm 2023, Tsukuba trở thành đô thị đầu tiên tại Nhật Bản triển khai AI tạo sinh trong các mạng nội bộ khép kín - một yêu cầu bắt buộc trong khu vực công Nhật Bản theo quy định an ninh mạng nghiêm ngặt.

Thành phố đã thí điểm thành công, sau đó triển khai AI trên toàn bộ hệ thống hành chính công. Công việc thường nhật được xử lý nhanh hơn, giải phóng thời gian và ngân sách cho những công việc mang tính chiến lược hơn của thành phố, đồng thời giảm chi phí hoạt động. 

Bên cạnh đó, AI và các công cụ số cũng đang giúp chính quyền Tsukuba hiểu rõ hơn và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân. Thông qua chuyển đổi các cuộc khảo sát và biên bản họp công khai thành những bảng điều khiển có thể tìm kiếm, chính quyền Tsukuba có thể nhanh chóng phát hiện những xu hướng và mối quan tâm mới nhất của người dân.

AI đã được sử dụng để tóm tắt cả các cuộc thảo luận của hội đồng thành phố và kết quả khảo sát cư dân liên quan, sau đó AI đưa ra đề xuất về các lựa chọn chính sách khả thi dựa trên thông tin đầu vào. Nhưng vấn đề không chỉ nằm ở việc thu thập dữ liệu. 

Chính quyền Tsukuba hiện tập trung vào việc làm cho thông tin này dễ sử dụng và dễ tiếp cận hơn với người dân nhằm thúc đẩy sự thay đổi thực sự.

Với tất cả những nỗ lực này, Tsukuba đang kết hợp rất tốt giữa thế mạnh khoa học với những giải pháp chính sách tiến bộ, hướng tới tương lai để xác định con đường hướng tới một xã hội bền vững, toàn diện và hiện đại hơn về công nghệ, không chỉ cho chính thành phố mà còn cho đất nước Nhật Bản. 

Câu chuyên thành công của Tsukuba cho thấy các địa phương hoàn toàn có thể trở thành nơi thí điểm đổi mới sáng tạo toàn diện, từ đó tạo ra các mô hình để mở rộng ra cả nước./.