Khai mở tiềm năng, đánh thức bản sắc địa phương

Thanh Hóa là vùng đất có đủ 3 yếu tố hiếm có: địa hình đa dạng, văn hóa phong phú và con người hiếu khách.

Từ đồng bằng sông Mã phì nhiêu đến miền núi cao Pù Luông hùng vĩ, từ bờ biển Sầm Sơn, Hải Tiến đến làng nghề truyền thống Trường Sơn, Đông Cương, Thanh Hóa có cả rừng, biển, ruộng bậc thang, bản làng, phố thị. Mỗi vùng đất mang một sắc thái văn hóa riêng, nhưng đều có chung một “chất Thanh” giản dị, đôn hậu và kiên cường.

Theo thống kê của ngành du lịch, toàn tỉnh hiện có hơn 90 điểm du lịch cộng đồng, tập trung ở các địa phương như Bá Thước, Quan Hóa, Lang Chánh, Cẩm Thủy, Thường Xuân... Trong đó, khu du lịch sinh thái Pù Luông được xem là “điểm nhấn vàng” trên bản đồ du lịch cộng đồng cả nước. 

Với ruộng bậc thang, rừng nguyên sinh và không gian nhà sàn, Pù Luông đã lọt vào “Top 20 điểm đến đáng trải nghiệm nhất Việt Nam” do các tạp chí du lịch bình chọn.

Khác với du lịch đại trà vốn tập trung vào nghỉ dưỡng hoặc tham quan, du lịch cộng đồng là sự trở về với tự nhiên và văn hóa bản địa. 

Du khách đến Pù Luông, Quan Hóa, hay bản Bút không tìm kiếm khách sạn cao tầng, mà muốn được ngủ nhà sàn, ăn cơm lam, nghe khèn bè, dệt vải cùng người dân. Đó là trải nghiệm thật chậm rãi, gần gũi, mang lại cảm giác “chạm vào linh hồn văn hóa”.

Phát triển du lịch cộng đồng không chỉ là chiến lược kinh tế, mà còn là giải pháp gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa của tỉnh Thanh Hóa. Khi người dân trở thành trung tâm của du lịch, mỗi làng bản, mỗi câu hát, mỗi tấm thổ cẩm đều trở thành sản phẩm có giá trị. 

Thực tế đã chứng minh, chỉ riêng huyện Bá Thước, năm 2024 đã đón hơn 250.000 lượt khách, doanh thu từ du lịch đạt trên 230 tỷ đồng, trong đó hơn 60% đến từ loại hình du lịch cộng đồng. Nhiều bản làng như bản Đôn, bản Hiêu, bản Son,... đã đổi thay rõ rệt. 

Nhà sàn được giữ nguyên kiến trúc truyền thống nhưng được cải tạo sạch sẽ, tiện nghi hơn; người dân biết nói tiếng Anh giao tiếp, biết lên mạng quảng bá dịch vụ; trẻ em bản học nghề hướng dẫn viên, học nhạc cụ dân tộc để biểu diễn phục vụ khách.

Điều đáng nói là sự đổi thay này bắt nguồn từ nội lực văn hóa, không phải từ nguồn đầu tư lớn. Cái mà Thanh Hóa đánh thức không chỉ là cảnh quan, mà là ý thức tự tôn văn hóa của người dân. Chính vì thế, du lịch cộng đồng ở đây mang nét tự nhiên như hơi thở, không bị tô vẽ, không bị “kịch hóa” như nhiều nơi khác.

Khi cộng đồng trở thành chủ thể của phát triển

Nếu nhìn lại giai đoạn 2015 - 2017, du lịch cộng đồng ở tỉnh Thanh Hóa mới chỉ là “phong trào tự phát”. Một vài hộ ở bản Hiêu, bản Báng mở homestay, đón vài đoàn khách châu Âu ưa thích mạo hiểm. 

Không điện, không mạng, đường đất khó đi, cơ sở vật chất gần như bằng không. Vậy mà chính từ những bước đi đầu tiên ấy, ý thức làm du lịch của người dân đã được khơi dậy.

Sau gần 10 năm, diện mạo nay đã khác. Ở bản Đôn, có hộ thu nhập 400 - 500 triệu đồng/năm từ homestay. Nhiều thanh niên đi làm xa đã quay về khởi nghiệp quê nhà. 

“Trước đây, người dân Pù Luông mỗi năm chỉ mong đủ ăn. Nay làm du lịch, vừa có tiền, vừa vui vì được gặp nhiều người. Du khách đến, họ thích cách mình sống, thích câu chuyện của bản, mình thấy rất tự hào”, anh Hà Văn Thược - chủ một homestay ở Pù Luông - chia sẻ.

Chính người dân là “đòn bẩy” giúp du lịch cộng đồng phát triển. Họ không chỉ đón khách, mà còn kể chuyện, nấu ăn, hướng dẫn, tổ chức biểu diễn, sản xuất nông sản đặc trưng như rượu cần, mật ong, bánh sắn, thổ cẩm. Sự tham gia này khiến du lịch cộng đồng Thanh Hóa mang đúng nghĩa “du lịch của cộng đồng”.

Tác động kinh tế - xã hội rõ ràng: thu nhập bình quân đầu người ở các điểm du lịch cộng đồng cao gấp 2 - 3 lần so với hộ không tham gia; hạ tầng điện, nước, đường được cải thiện, tỷ lệ hộ nghèo giảm nhanh. 

Nhưng quan trọng hơn cả là sự tự tin văn hóa, người dân nhận ra họ đang nắm trong tay một “tài sản mềm” vô giá: di sản, phong tục, tập quán của cha ông.

Các chuyên gia du lịch đánh giá: điểm khác biệt của Thanh Hóa là không sao chép mô hình Tây Bắc, cũng không chạy theo kiểu miền Trung. Thanh Hóa làm du lịch bằng chính bản sắc của mình: vừa mộc mạc, vừa duyên dáng, vừa chân thật.

Tuy vậy, phát triển nhanh cũng kéo theo rủi ro. Một số điểm có dấu hiệu thương mại hóa bản địa: nhà sàn xây bằng bê-tông, thực đơn công nghiệp, biểu diễn văn nghệ mang tính minh họa. Một vài địa phương còn thiếu quy hoạch, dẫn đến quá tải mùa cao điểm. 

Đó là thách thức thực sự, đòi hỏi tỉnh phải quản lý mềm bằng cơ chế cứng, nghĩa là không can thiệp hành chính, nhưng có quy định, tiêu chuẩn cụ thể để giữ gìn tính nguyên bản. Điều đáng mừng là Thanh Hóa đã sớm nhận ra điều này.

Từ năm 2023, tỉnh đã ban hành Đề án phát triển du lịch cộng đồng giai đoạn 2023 - 2030, xác định rõ mục tiêu: “mỗi huyện miền núi có ít nhất một điểm du lịch cộng đồng đạt chuẩn; phát triển du lịch gắn với bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc thiểu số; xây dựng thương hiệu du lịch cộng đồng Thanh Hóa - chân thực, thân thiện, bền vững.”

Cách làm được triển khai đồng bộ như: đào tạo nguồn nhân lực tại chỗ: hơn 1.500 hộ dân được tập huấn kỹ năng du lịch, vệ sinh an toàn thực phẩm, ngoại ngữ cơ bản. 

Hỗ trợ vốn và cơ sở hạ tầng: nhiều bản được cấp vốn ưu đãi để sửa nhà, cải tạo cảnh quan, lắp biển chỉ dẫn, nhà vệ sinh sinh thái. 

Liên kết doanh nghiệp, người dân, chính quyền: mô hình “ba nhà cùng làm” được vận hành tại Bá Thước và Quan Hóa, giúp người dân tiếp cận thị trường, doanh nghiệp có sản phẩm ổn định, chính quyền giữ vai trò định hướng.

Tại bản Bút, chỉ trong 2 năm, từ một bản vùng sâu, nay đã có 15 homestay, thu hút gần 30.000 lượt khách/năm. Câu chuyện ở bản Bút cho thấy, khi người dân tin vào giá trị của mình, họ sẽ tạo nên kỳ tích từ chính nơi tưởng chừng bị lãng quên.

Du lịch cộng đồng là tương lai xanh của xứ Thanh

Thanh Hóa đang chuyển mình không chỉ ở quy mô mà ở chất lượng phát triển du lịch. Nếu giai đoạn 2010 - 2020 là thời kỳ của các dự án nghỉ dưỡng ven biển như Sầm Sơn, Hải Tiến, Nghi Sơn, thì giai đoạn mới 2025 - 2035 sẽ là thời kỳ của du lịch xanh, du lịch cộng đồng và du lịch văn hóa.

Đây là hướng đi phù hợp với xu thế thế giới, nơi du khách ngày càng tìm kiếm trải nghiệm chân thực, gắn với cộng đồng và môi trường. Báo cáo của Tổ chức Du lịch Liên hợp quốc (UN Tourism) năm 2024 chỉ ra rằng du lịch cộng đồng là xu hướng phát triển nhanh nhất, với tốc độ tăng trưởng 12%/năm.

Tại Thanh Hóa, khái niệm “du lịch cộng đồng xanh” đang được hình thành. Các homestay ở Pù Luông dùng vật liệu tre, nứa, gỗ bản địa, rác thải được phân loại và xử lý tại chỗ, người dân được hướng dẫn hạn chế nhựa dùng một lần. Nhiều bản áp dụng điện mặt trời, tận dụng nguồn nước suối để phát điện, đảm bảo vừa phục vụ khách vừa tiết kiệm chi phí.

Điểm đáng chú ý là du lịch cộng đồng ở Thanh Hóa gắn liền với bảo tồn văn hóa và môi trường tự nhiên. Tỉnh không khuyến khích xây dựng công trình bê-tông lớn trong vùng lõi sinh thái. 

Thay vào đó, chú trọng tôn tạo nhà sàn, khôi phục lễ hội dân gian như lễ cầu mưa, hội Mường Khô, trò Xuân Phả... Du khách đến không chỉ để nghỉ dưỡng mà còn để tìm hiểu, học hỏi.

Các chuyên gia xã hội học nhận định, du lịch cộng đồng đang tạo ra “một kiểu phát triển mới” phát triển bằng niềm tin văn hóa. Khi cộng đồng thấy giá trị truyền thống của mình được trân trọng và sinh lợi, họ sẽ tự giác gìn giữ. Đây là cơ chế bảo tồn tự nhiên nhất, hiệu quả nhất.

Song, để đạt đến bền vững, Thanh Hóa cần chú trọng thêm 3 trụ cột:

Thứ nhất, xây dựng thương hiệu riêng cho du lịch cộng đồng Thanh Hóa. Hiện nay, các tỉnh như Tuyên Quang, Lào Cai, Phú Thọ đều có thương hiệu mạnh. Thanh Hóa cần một câu chuyện nhận diện riêng. Câu chuyện này phải được truyền thông nhất quán trên các nền tảng số, từ báo chí, mạng xã hội đến các hội chợ quốc tế.

Thứ hai, nâng cao năng lực quản trị địa phương. Nhiều xã có điểm du lịch cộng đồng nhưng thiếu cán bộ chuyên trách, thiếu công cụ quản lý, dẫn đến thiếu định hướng dài hạn. Tỉnh cần thành lập Trung tâm hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng, trực thuộc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, vừa đào tạo, vừa tư vấn, vừa giám sát chất lượng dịch vụ.

Thứ ba, liên kết vùng và quốc tế hóa sản phẩm. Không thể phát triển du lịch cộng đồng Thanh Hóa trong “ốc đảo”. Cần kết nối với Ninh Bình, Nghệ An, Sơn La để hình thành tuyến du lịch liên vùng “Pù Luông - Tràng An - Cửa Lò - Mộc Châu”. Đồng thời, hợp tác với các tổ chức quốc tế để xây dựng sản phẩm du lịch chuẩn quốc tế, hướng tới khách châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc - những thị trường yêu thích du lịch trải nghiệm và sinh thái.

Nhìn rộng hơn, phát triển du lịch cộng đồng chính là thực hiện chiến lược văn hóa của Đảng: lấy văn hóa làm nền tảng tinh thần, lấy con người làm trung tâm, lấy hạnh phúc làm mục tiêu. Du lịch cộng đồng với bản chất là tôn trọng con người, tôn trọng tự nhiên, tôn trọng văn hóa chính là sự cụ thể hóa sinh động của chiến lược đó.

Đồng thời, đây cũng là biểu hiện rõ ràng của kinh tế tuần hoàn: khai thác tài nguyên tại chỗ, tái đầu tư vào cộng đồng, lợi ích quay trở lại người dân. Không có “rò rỉ” lợi nhuận ra ngoài, không có “đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng”.

Du lịch cộng đồng ở Thanh Hóa hôm nay không còn là khái niệm mới. Nó trở thành một phong trào văn hóa, kinh tế - xã hội, lan tỏa từ miền núi đến miền biển, từ người dân đến chính quyền. Sự thay đổi bắt đầu từ những điều nhỏ nhất: một căn nhà sàn sạch đẹp, một nụ cười chân thật, một bản làng biết nói lời chào bằng tiếng Anh nhưng vẫn giữ câu hát dân ca của mình.

Từ Pù Luông, bản Bút, đến Hải Tiến, Nghi Sơn, Thanh Hóa đang định hình lại bản đồ du lịch của mình theo cách rất riêng: không dựa vào bê tông, mà dựa vào con người; không lấy xa hoa làm thước đo, mà lấy hạnh phúc làm tiêu chuẩn.

Nếu giữ được hướng đi này lấy cộng đồng làm gốc, văn hóa làm hồn, bền vững làm đích thì Thanh Hóa hoàn toàn có thể trở thành thủ phủ du lịch cộng đồng của Bắc Trung Bộ, nơi mỗi làng bản là một câu chuyện, mỗi con người là một “hướng dẫn viên văn hóa”. Khi ấy, du lịch không chỉ là ngành kinh tế mũi nhọn, mà là bản sắc sống của xứ Thanh./.