Jon Fosse đáp lại bằng một tuyên bố ngắn gọn: “tôi bị sốc và biết ơn. Tôi coi đó là phần thưởng cho nền văn học phấn đấu trước hết là văn học mà không cần cân nhắc gì khác”. Năm nay quỹ giải thưởng đã tăng từ 10 triệu kronor Thụy Điển lên 11 triệu kronor, tương đương 1 triệu USD.

Chủ nghĩa tối giản

Ra đời ngày 29-9-1959 tại Haugesund, lớn lên ở Strandebarm (Na Uy) và được học về ngữ văn, Jon Fosse sở hữu một bộ sưu tập tác phẩm đồ sộ gồm các thể loại tiểu thuyết, kịch bản, truyện thiếu nhi, dịch thuật. Bắt đầu hành trình văn học vào năm 1983 khi ra mắt cuốn tiểu thuyết đầu tiên Đỏ, đen, danh tiếng và sự hoan nghênh của giới phê bình đã đến với ông vào năm 1989 với việc xuất bản cuốn tiểu thuyết Nhà thuyền. 

Vào giữa những năm 90 của thế kỷ XX, bộ truyện Sầu muộn I và Sầu muộn II đã trở thành tác phẩm mang tính bước ngoặt của tiểu thuyết gia. Đồng thời, ông còn là người viết kịch bản những bộ phim truyền hình mang lại danh tiếng, trước hết là Và chúng ta không bao giờ tách rời và đặc biệt nổi tiếng là, bộ 3 phim Không ngủ (năm 2007), Những giấc mơ của Olav (2012) và Thư buổi tối (2014). Fosse cho biết, ông chuyển sang viết kịch bản sân khấu đầu tiên Ai đó sẽ đến (1992) vì những lý do thực dụng: để kiếm tiền.

Chẳng bao lâu, kịch nghệ trở thành một trong những thể loại yêu thích nhất và ông trở thành tác giả kịch sân khấu uy tín với những vở Tên (mang lại Giải thưởng Ibsen), Một ngày hè (1998), Giấc mơ mùa thu (1999), Biến thể về chủ đề cái chết (2001), Chó chết (2004), Tôi cơn gió thoảng (2007)… 

Năm 1999, Fosse nổi tiếng ở châu Âu khi vở kịch Ai đó sẽ đến của ông được dàn dựng lần đầu tiên tại Paris. Ở New York, rạp luôn sáng đèn với những vở Tôi cơn gió thoảng và Cái chết, kể về một cặp vợ chồng phải đối mặt với cái chết của con gái họ. Ngày nay, Fosse là một trong những nhà viết kịch châu Âu được săn đón nhiều nhất, có kịch bản được trình diễn trên nhiều sân khấu ở châu Âu và thế giới.

Trong văn bản của mình, Fosse khám phá những câu hỏi về ý nghĩa của sự tồn tại và cái chết, được công luận coi là người kế vị Henrik Ibsen, vậy mà bản thân ông lại thích bác bỏ Ibsen hơn. 

Chủ đề chính trong các kịch của Fosse tương tự như của Ibsen: thời gian và cái chết. Trả lời phỏng vấn năm 2022 trên tờ New Yorker, chính ông đã nói rõ rằng không gì có thể trái ngược hơn với Ibsen, người mà ông coi là “tác giả tự hủy hoại bản thân nhất trong lịch sử”. Khả năng tự hủy diệt của Fosse lại hoàn toàn khác. 

Cũng như nghệ thuật đồ họa tinh tế, trong bản vẽ, ý tưởng về đường nét, sự đơn giản của sự tồn tại và sự tuyệt vọng tột độ của sự đơn giản mới mang lại vẻ đẹp thực sự. Fosse nói về sự thật rằng tất cả chúng ta đều là phàm nhân, đây không phải là một sự thật đơn giản mà là một sự thật rất, rất phức tạp. 

Theo gương nhiều tác giả người Scandinavi, ông kiên trì mô tả u sầu và bi quan về sự diệt vong hiện sinh của con người. Và ngày nay, trong thời đại rạn nứt và điên loạn nói chung, cái nhìn vô vọng của ông về con người đã phản ánh đầy đủ tâm trạng của khán giả. Không còn nghi ngờ gì nữa, sau Ibsen, không có nhà viết kịch Na Uy nào đạt được danh tiếng như Fosse.

Nhưng nghệ thuật viết kịch chỉ là một phần trong những gì Jon Fosse làm. Sau một thời gian dài đam mê kịch, ông quay trở lại với thể loại tiểu thuyết và “văn xuôi chậm rãi”. Tiểu thuyết của ông phần lớn được viết theo phong cách được gọi là “chủ nghĩa tối giản Fosse”. 

Năm 2018, nhà văn thừa nhận với The Financial Times rằng, ông biết nhiều người có thể cảm thấy khó tiếp thu tiểu thuyết của mình. “Tôi đang cố gắng viết về bí ẩn của cuộc sống. Tôi không tìm kiếm câu trả lời một cách đơn giản, tôi muốn để lại một điều bí ẩn, nhưng tôi chưa bao giờ cố gắng viết một cách phức tạp. Tôi luôn cố gắng viết đơn giản nhất có thể và hy vọng là sâu sắc nhất có thể”.

Song song với kịch của ông trong những năm 80 của thế kỷ XX, các tác phẩm chính tiếp tục diễn ra trong những năm 90 ở dạng tiểu thuyết lớn, thậm chí bây giờ mới chỉ bắt đầu được dịch dần sang tiếng Anh. 

Với thời gian trôi chậm chạp trong thế giới rất nhanh nhạy, rất ít người sẵn sàng làm việc theo cách giống như ông để cho ra đời những tiểu thuyết triết học nhiều tập thảo luận về, ngoài những điều không thể thay đổi bởi cái chết và tình yêu, bao gồm cả những lý thuyết mới được phát hiện trong thần học Công giáo thế kỷ XX tự cho là sự thật. 

Tháng 4-2022, Fosse xuất bản bộ 3 cuốn sách gồm 7 phần, dài 1.800 trang, đặt tên chung là Septology (tạm dịch: Bộ bảy) với cấu trúc chỉ được viết bằng một câu duy nhất. Bộ sách xoay quanh một họa sĩ tên là Asle, đau buồn khi vợ qua đời. Đêm trước Giáng sinh, Asle tìm thấy người đàn ông nọ, cũng là một họa sĩ và tên Asle, bất tỉnh trong một con hẻm ở Bergen và chết vì ngộ độc rượu. Ký ức từ đó chồng chéo lên nhau, với các giọng kể được nhân đôi và rồi dần dần trở thành một giọng duy nhất.

Ông cũng có nhiều tuyển tập thơ và sách dành cho trẻ em. Một số tác phẩm của Fosse đã được ấn hành bởi Nhà xuất bản Fitzcarraldo Editions của Anh, nơi đã làm việc với một số người đoạt giải Nobel về văn học, bao gồm cả nữ văn sĩ đoạt giải năm 2022 Annie Ernault.

“Tôi có thể tự tin nói rằng tôi đã viết 40 vở kịch và xuất bản 50 cuốn sách, nhưng tôi không thể nói chúng ra đời như thế nào. Bản thân tôi cũng không biết điều này. Khi tôi viết, nhiệm vụ chính của tôi là lắng nghe”, Jon Fosse lưu ý.

Ngôn ngữ địa phương và sự công nhận toàn cầu

Những đặc điểm trong tác phẩm của Fosse bắt nguồn từ ngôn ngữ và thiên nhiên Na Uy. Tất nhiên, hoàn cảnh địa phương lẫn vinh quang của người thừa kế thời hiện đại của Ibsen có phần quan trọng đối với quyết định của các vị giám khảo giải Nobel Văn học 2023. 

Ngôn ngữ mà Fosse viết những văn bản đầu tiên của ông vào những năm 80 cũng không phải là tiếng Bokmal chính thức - ngôn ngữ “quốc gia” của Na Uy được phần lớn thành thị ở Na Uy viết, mà là Nynorsk - một ngôn ngữ văn học thay thế, có chuẩn mực bắt nguồn từ ngôn ngữ của các dân tộc thiểu số ở nông thôn miền Tây Nam đất nước. 

Chủ tịch Ủy ban Văn học Nobel, Anders Olsson, cho biết: “Fosse kết hợp nguồn gốc ngôn ngữ và bản chất của nguồn gốc Na Uy với các kỹ thuật nghệ thuật của chủ nghĩa hiện đại”.

Cho nên, sách của Fosse đã được dịch sang hơn 50 thứ tiếng và các kịch bản của ông đã được dàn dựng tại hơn 1.000 rạp trên khắp thế giới. Sự xuất sắc của ông được khẳng định bằng Giải thưởng Ibsen (1996), Giải thưởng Braga (2005), Giải thưởng Bắc Âu của Viện Hàn lâm Thụy Điển (2007), Giải thưởng Ibsen quốc tế (2010) và các giải thưởng khác, bao gồm Huân chương Thánh Olaf (2005) và Huân chương Công trạng (2007).

Ngoài ra, Fosse còn được biết đến với vai trò là một giáo viên. Trong số các học trò cũ của ông có nhà văn người Na Uy Karl Ove Knausgaard, người cũng được dự đoán sẽ đoạt giải Nobel Văn học./.