“Hợp với lợi ích thì hành động, không hợp thì đình chỉ. Giận dữ có thể trở lại vui mừng, căm uất có thể trở lại bình thản”. Những dòng nói về sự năng hoạt này trích trong cuốn “Binh pháp Tôn Tử”, viết cách đây 2.500 năm. 

Năm 1910, đọc bản dịch sang tiếng Đức, người phát động Chiến tranh thế giới thứ nhất là Hoàng đế Đức Withem II đã than rằng sao ông không sớm được đọc “Binh pháp Tôn Tử”. Ngày nay, trong thế giới mở, tính năng hoạt ghi trong “Binh pháp Tôn Tử” càng khẳng định giá trị vượt thời gian.

Tính năng hoạt là một ưu thế của văn hóa Mỹ. Năng hoạt có thể hiểu là năng động và linh hoạt (active and flexible). Trong cuốn sách “Biến động” (Nhà xuất bản Dân trí, năm 2020), Giáo sư Jared Diamond (Đại học California, Mỹ) cho biết người Mỹ chuyển nhà trung bình 5 năm 1 lần, nhiều hơn công dân tất cả các nước dân chủ khác. 

Sự chuyển giao quyền lực giữa 2 đảng Dân chủ và Cộng hòa cũng thường xuyên diễn ra. Ở cấp tổng thống, trong vòng 70 năm qua, 2 đảng đã thay phiên nhau tới 9 lần.

50 bang ở Mỹ thực ra là 50 thử nghiệm cạnh tranh, kiểm tra các giải pháp khác nhau cho cùng một vấn đề. California có mức thuế các loại cao trong khi Montana lại thấp, tùy từng bang ấn định. 

Luật giao thông cũng là đặc quyền của riêng từng bang, nên California là bang duy nhất của Mỹ đầu thập niên 60 của thế kỷ XX áp dụng luật cho phép ô tô rẽ phải khi gặp đèn đỏ ở giao lộ. Với công dân các bang khác, đó là một ý tưởng điên rồ và cực kỳ nguy hiểm.

Giáo sư Jared Diamond lớn lên ở bang Massachusetts, phía Đông Bắc nước Mỹ. Khi ấy ông cũng thấy luật của bang California là không thể chấp nhận. Nhưng sau khi California thành công, tất cả các bang của Mỹ đều áp dụng luật này (nay nhiều nước cũng áp dụng). 

Điều đó đồng nghĩa với việc hệ thống liên bang của Mỹ vẫn cho phép một bang tự kiểm tra ý tưởng của mình và để 49 bang khác học hỏi những gì diễn ra trong một bang.

Người Mỹ hiện nay đại đa số là những người nhập cư, hoặc là con cháu những thế hệ cha ông vượt biển di cư ngày xưa. Họ mang trong mình dòng máu giang hồ với nghĩa tích cực là thích di chuyển, ưa mạo hiểm, không sợ sai, dám nghĩ - dám làm - dám chịu.

Thử, sai, sửa có lẽ là một nét khác biệt của người Mỹ. Sáng tạo ra cái mới, cái khác biệt không phải là chuyện một sớm một chiều. Không làm không sai, làm nhiều sai nhiều. Làm khác biệt, làm sáng tạo càng dễ sai sót. 

Khi mọi người được dạy mọi cách tránh sai sót, cũng đồng nghĩa được dạy cách đánh mất khả năng sáng tạo. Tỷ phú Elon Musk, nhà phát minh và là người giàu nhất thế giới, cho rằng nếu chưa thất bại, chứng tỏ sáng tạo của bạn chưa đủ độ.

Sai lầm là một phần tất yếu của sáng tạo. Nước Mỹ có cách vận hành để có sai có sửa. Nếu cho rằng tổng thống này sai, 4 năm sau tổng thống khác sẽ sửa. Với phương châm “Nước Mỹ trên hết”, Tổng thống Donald Trump đang điều chỉnh, quyết đáp mọi việc vì lợi ích của người Mỹ. 

Quyết định của Tổng thống Mỹ năng hoạt đến mức không ai có thể đoán định (unpredictable). Với toàn thế giới, quyết sách của Tổng thống Mỹ không chỉ là tin tức cập nhật mà phải là cập phút (up-to-the-minute news).

Năng hoạt có thể bị các nước khác coi là thiếu nhất quán. Đương nhiên, chỉ có lợi ích của nước Mỹ là nhất quán. Nước Mỹ là đồng minh của nhiều nước nhưng không muốn bị trói buộc bởi bất cứ liên minh nào. 

Theo cuốn sách “Những tù nhân của địa lý” (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, năm 2025), hầu hết những người kế nhiệm đều nhớ lời khuyên của Tổng thống George Washington trong diễn văn chia tay của ông năm 1796, rằng nước Mỹ cần tránh xa các liên minh vĩnh viễn với bất kỳ phần nào của thế giới; nước Mỹ không nên mê mải bám víu vào một số quốc gia cũng đừng ác cảm thâm căn cố đế đối với một quốc gia cụ thể nào.

Thực tế diễn ra đúng như lời Tổng thống George Washington. Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, những kẻ thù ghê gớm nhất là Nhật Bản và Đức đều trở thành bạn, thành đồng minh tin cậy của Mỹ. Chữ kẻ thù trong tiếng Anh (enemy) vốn xuất xứ từ chữ không là bạn (inimicus) trong tiếng Latin. Người Mỹ chỉ bỏ đi chữ không, thế là thành bạn. 

Ngược lại, trong cuộc chiến thuế quan hiện nay, những bạn hàng thân cận nhất của nước Mỹ cũng phải lo sốt vó vì những quyết sách bất ngờ của Tổng thống Mỹ. Nước Mỹ năng hoạt đang nhắc các quốc gia về tự lực, tự cường. Với thế giới, đó là một dấu ấn đáng kể trong 100 ngày đầu nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Mỹ Donald Trump./.