Khoảng những năm thập niên đầu thế kỷ XXI, khi còn làm phóng viên, tôi đã đến một hồ nước khu vực Giáp Lai - Thạch Khoán, tỉnh Phú Thọ. Đây vốn là nơi khai thác quặng (khai trường). Quặng đã thu gom hết, khai trường trở thành hồ nước mênh mông. 

Không rõ chất liệu gì ở đó đã khiến nước hồ trong văn vắt, không tảo, không rêu, cả nhện nước cũng không thấy con nào. Từ bấy giờ, tôi cứ nghĩ về lời người xưa “nước trong quá không có cá, nhà sạch quá không có bạn”.

Môi trường vô khuẩn, vô trùng, bản chất là trái với sự sống trong tự nhiên. Nó được tạo ra do biến cố thiên tai hoặc do bàn tay con người. 

Trong y tế, tiệt trùng là tiêu diệt tất cả các virus, vi khuẩn. Toàn bộ các thiết bị trong phòng mổ và không khí trong phòng mổ đều phải được tiệt trùng để bảo đảm an toàn cho bệnh nhân. Nhưng đó chưa phải là môi trường lý tưởng. 

Chủ tịch Hội đồng thành viên Bệnh viện đa khoa Hùng Vương Phạm Văn Học cho biết, sau khi tẩy trùng không khí trong phòng mổ, phải tiến hành bơm khí tươi (fresh air) vào phòng. Khí tươi là khí trời tự nhiên, nhưng được hệ thống thanh lọc làm sạch bụi và vi khuẩn. Thiếu khí tươi là trái lẽ tự nhiên, sẽ không bảo đảm sức khỏe cho bệnh nhân và cả đội ngũ thầy thuốc.

Nhiều người có lẽ chưa đọc mấy dòng trong bài thơ “Lời thề cỏ may” của Phạm Công Trứ “tuổi thơ chân đất đầu trần, từ trong lấm láp em thầm lớn lên”. Nhưng dường như ai cũng cảm nhận thực tế là trẻ em nông thôn, vùng cao thường có sức chịu đựng bền bỉ hơn những bé cùng trang lứa được bao bọc trong nhung lụa. 

Nhiều thành phố mở cơ sở cho trẻ nghịch cát. Nhưng chơi trong nhà cát sạch, điều hòa mát rượi cũng chưa phải là môi trường lý tưởng. 

Năm 2024, tôi tham gia Chương trình giao lưu sông Hồng tại thành phố Mông Tự, châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Ở đó có những khu nghịch cát ngoài trời dành cho trẻ em. Trẻ được đào hố, xúc cát, xây đắp, được toát mồ hôi tự nhiên và thực chất.

Tự nhiên là người thầy thông thái nhất. Cùng với rèn các kỹ năng vận động, dành 1 giờ ngoài thiên nhiên còn giúp trí nhớ và khả năng tập trung của trẻ được cải thiện khoảng 20%, theo nghiên cứu của Trường Đại học Michigan (Mỹ). 

Muốn trẻ gần với thiên nhiên không khó, kể cả cha mẹ không có điều kiện cho trẻ đến các cơ sở chuyên nghiệp. Đơn giản là có lúc cần cho trẻ đi chân đất để gan bàn chân tiếp đất, ấy là giao hòa âm dương, hợp lẽ tự nhiên. Cũng không quá sợ nắng, sợ gió, sợ bẩn, sợ nhiễm khuẩn, vì sự sống vốn là sự thích nghi để vươn lên.

“Nước trong quá không có cá, nhà sạch quá không có bạn” mang ý nghĩa sâu xa hơn nhiều so với những điều tôi luận giải trên đây. Lời người xưa muốn khuyên răn làm người nên sống bao dung, độ lượng và đừng quá khắt khe. Quá cầu toàn, xét nét mọi thứ sẽ khiến chúng ta không có được những mối quan hệ tự nhiên tốt đẹp. 

Một người cho mình là thanh sạch, cao quý, đặt ra những tiêu chuẩn quá cao, quá khắt khe, sẽ không chấp nhận những hạn chế, khuyết điểm của người khác. Người như thế sẽ khó có được đồng minh, ít bạn bè.

Chuyện Thời Xuân Thu Chiến Quốc, Quản Trọng và Bão Thúc Nha kết giao bè bạn. Khi cùng nhau buôn bán, Quản Trọng nhà nghèo, vốn chủ yếu là của Bão Thúc Nha, nhưng khi chia lời, Quản Trọng cứ đòi phần hơn. Mọi người đều chê trách. Bão Thúc Nha nói nhà Quản Trọng nghèo, lấy hơn một chút lợi cũng là vì gia đình. 

Khi lâm trận, Quản Trọng toàn đi sau, khi rút lui thì lại chạy trước, mọi người cười chê là tham sống sợ chết. Bão Thúc Nha nói Quản Trọng không phải tham sống sợ chết, mà vì còn có mẹ già, không thể chết. 

Khi Bão Thúc Nha được làm quan, vì trọng tài năng của Quản Trọng, bất chấp những khiếm khuyết của bạn, đã tiến cử Quản Trọng với Tề Hoàn công. Sau Quản Trọng trở thành tể tướng, đã giúp Tề Hoàn công bá chủ thiên hạ. 

Quản Trọng được coi là một trong những chính trị gia và tướng lĩnh giỏi giang nhất trong lịch sử Trung Quốc. Nhớ lại thuở hàn vi, Quản Trọng nói với mọi người “sinh ra ta là cha mẹ, hiểu được ta chỉ có Bão Thúc Nha”.

Thời Hán - Sở tranh hùng, Trần Bình cũng đầy thói hư tật xấu, nhưng vẫn được Hán vương Lưu Bang trọng dụng. Sau Trần Bình giúp Lưu Bang đánh thắng Sở vương Hạng Vũ, vốn là dũng tướng vô địch thiên hạ.

Nhiều câu chuyện xưa cho thấy ý nghĩa sâu xa của câu “nước trong quá không có cá”. Trong bài viết này, tôi chỉ mượn lời người xưa để nói một khía cạnh nhỏ: nước trong quá không có cá, nuôi trẻ sạch quá không có sức (đề kháng). Cái gì quá không tốt. Tốt nhất là thuận theo tự nhiên vì tự nhiên là thông thái nhất./.