Tôi về thăm Anh hùng Y Buông vào một ngày tháng 7-2025. Bà đang ở với gia đình người con gái tên Y Thảo tại thôn 3, xã Đắk Tô, tỉnh Quảng Ngãi. Nữ anh hùng huyền thoại này đã đi qua 80 mùa rẫy. Trí nhớ tuy giảm, tai không nghe rõ nhưng dấu ấn cuộc đời binh nghiệp của cô gái nuôi quân năm xưa vẫn được khắc nhớ qua những tháng ngày trong núi cao, rừng sâu...

Nồi cơm huyền thoại

Từ năm 1962 đến năm 1972, chị Y Buông làm chiến sĩ nuôi quân của Đại đội 1, Tiểu đoàn 304 thuộc Tỉnh đội Kon Tum. Suốt 10 năm nấu cơm cho bộ đội trong những tháng ngày chiến đấu gian khổ và ác liệt trên chiến trường Bắc Tây Nguyên thuộc tỉnh Kon Tum, chị đã mang cả tình yêu thương và khát khao cống hiến tuổi xuân của mình để phục vụ bộ đội “ăn no mà đánh thắng”.

Nuôi quân từ lúc 13 tuổi, nồi cơm của chị Y Buông đã góp phần làm nên chiến thắng oai hùng của trận Đăk Tô - Tân Cảnh trong mùa hè đỏ lửa năm 1972 và cũng chính từ “nồi cơm huyền thoại” này, người phụ nữ nuôi quân đã mang theo trong suốt cuộc đời quân ngũ và đưa chị trở thành Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân, người nữ anh hùng đầu tiên và duy nhất của dân tộc Xơ Đăng và của tỉnh Kon Tum (cũ) hiện nay còn sống.

Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà nhỏ ngay trước tượng đài chiến thắng Đắk Tô - Tân Cảnh ở xã Đắk Tô, tỉnh Quảng Ngãi, anh hùng Y Buông nhớ lại: hôm ấy vào khoảng giữa năm 1968, đại đội của chị bị địch phát hiện, chúng dùng pháo cao xạ bắn dữ dội vào chỗ ở của đơn vị. 

Lúc ấy đã gần trưa, chị vừa nấu cơm xong. Thay vì phải chạy vào hầm để trú ẩn theo quy định của đơn vị, chị đã dùng cả thân mình đè lên trên và ôm chặt lấy 2 nồi cơm, cứ như thế cho đến khi không còn tiếng pháo...

Lúc anh em trong đơn vị trở về, chị và 2 nồi cơm bị đất và cây rừng vùi lấp, phủ kín. Anh em trong đơn vị nhìn thấy rất xúc động, vội vã bới chị từ trong đất lên. Chị bị đất vùi lấp nhưng 2 nồi cơm vẫn còn nguyên vẹn.

Với Y Buông, đơn giản là mình thế nào cũng được, nhưng phải giữ cho nồi cơm không bị đạn pháo, đất đá phá hủy. “Để còn cơm cho anh em ăn và còn nồi để nấu cơm, nếu đạn pháo có trúng vào mình, mình hy sinh thì còn cái nồi, còn người khác nấu cơm, chứ mất cái nồi thì lấy gì nấu cơm cho bộ đội ăn mà đánh giặc”, chị Y Buông bộc bạch. 

Chỉ đơn giản vậy thôi nhưng trong lòng chị luôn chứa đựng một tình thương yêu vô bờ bến đối với anh em chiến sĩ mà hằng ngày chị gắn bó như những người ruột thịt, như những đứa em yêu quý trong một gia đình.

Chị Y Buông là người dân tộc Xơ Đăng, sinh năm 1945 ở làng Đắk Re, xã vùng sâu Đắk Na, huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum (cũ). Sinh ra trên vùng quê có truyền thống cách mạng, được giác ngộ từ nhỏ, Y Buông gia nhập lực lượng vũ trang của huyện Đắk Tô năm 1962 và được giao nhiệm vụ nuôi quân cho một đại đội 80 người. 

Giữa rừng sâu, núi cao thuộc các huyện Đắk Tô, Ngọc Hồi, Đắk Glei trong những ngày đánh giặc Mỹ gian khổ, chị đã hết lòng chăm chút cho bữa ăn của bộ đội. Có thời kỳ hậu cần của ta bị phong tỏa, lương thực không đến được với chiến trường, một mình chị ngày đêm chặt cây, lấy le làm lán trại; đào củ, hái rau rừng, bắt cá, bắt ốc, đào măng, nuôi gà,... ở những khe suối hay trên núi cao để cung cấp lương thực và cải thiện đời sống cho cả đại đội.

Nhớ lại ngày 10-12-2009, Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh đến thăm nhà, chị Y Buông nói với Tổng Bí thư rằng: “bà con dân tộc Xơ Đăng mình bây giờ sướng hơn trước nhiều rồi. Mình đề nghị Nhà nước cho dân vay vốn lâu hơn, nhiều hơn; dạy người dân kỹ thuật để bà con giảm nghèo, làm giàu; chăm lo thật tốt cho sự nghiệp đại đoàn kết toàn dân tộc như lời căn dặn của Bác Hồ”. Như có sự đồng cảm, Tổng Bí thư nắm chặt đôi bàn tay chị.

Trong những năm tháng gian khổ, dù chiến trường có ác liệt đến mấy, bếp của chị lúc nào cũng đỏ lửa, vẫn có thịt, có củ, có rau..., không bao giờ để anh em bị đứt bữa.

Hầu hết thực phẩm đều do chị tự tay tìm kiếm trong rừng. Đối với chị, nuôi quân là một nhiệm vụ hết sức cao cả và thiêng liêng. Chính vì thế, không bao giờ chị ăn cơm trước anh em.

Thương yêu bộ đội như những người thân yêu nhất của mình, chị đút từng thìa cháo cho anh em bộ đội lúc đau ốm hoặc bị thương. Không quản ngại đêm hôm sớm tối, lúc nào chị cũng có mặt khi bộ đội cần đến. Có những lúc anh em lạc đường trong rừng sâu, chị lặn lội đi tìm, gặp nhau chị em ôm nhau mà khóc... 

Những lúc chiến trường ác liệt, hằng ngày chị nấu cơm ở căn cứ rồi lại gùi cơm và thức ăn lên chốt cho anh em. Băng rừng lội suối, dù gian nan vất vả đến mấy, cơm của chị vẫn đến với bộ đội, không khi nào anh em trong đơn vị bị đói.

Vừa nuôi quân giỏi, vừa đánh giặc hay

Không chỉ giỏi nuôi quân, rất nhiều lần chị Y Buông trực tiếp tham gia vào các trận đánh cùng anh em đơn vị. Có lần, đơn vị bị địch bao vây, chị cùng anh em đánh trả quyết liệt. Một mình chị đã dùng súng cạc-bin bắn chết 1 tên và dùng lựu đạn giết chết 3 tên địch. 

Chiến công của nữ chiến sĩ nuôi quân Y Buông đã làm nức lòng và lan tỏa đến khắp các đơn vị ở chiến trường Đắk Tô - Tân Cảnh và vùng Bắc Tây Nguyên thời kỳ ấy.

Một con người bình dị lo nồi cơm cho chiến sĩ đã trở thành biểu tượng của lòng yêu nước, chí khí đấu tranh cách mạng kiên cường của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. 

Ngày 20-12-1973, chị Y Buông được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân và sau đó, chị được ra miền Bắc học văn hóa và phải xa anh em bộ đội, không còn làm nhiệm vụ nuôi quân.

Năm 1976, chị được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa VI và vài năm sau, vì sức khỏe yếu, chị tự nguyện xin thôi làm nhiệm vụ đại biểu Quốc hội để trở về sống với bà con Xơ Đăng trên vùng đất Đắk Tô quê hương.

Khi chúng tôi hỏi chị vì sao chị lại ôm nồi cơm giữa làn đạn pháo địch như vậy mà không sợ chết, chị Y Buông nở nụ cười đôn hậu nói: “mình phải lo cho bộ đội, nếu bộ đội đói cái bụng, ai sẽ là người đánh giặc”. 

Câu nói thật chân thành từ đáy lòng của nữ anh hùng khiến chúng tôi thật khâm phục và kính trọng. Những người như chị Y Buông đã tô thắm thêm truyền thống đấu tranh bất khuất của dân tộc Việt Nam mà thế hệ trẻ hôm nay phải giữ gìn, trân trọng và tiếp nối./.