Phục hồi hệ thống tiêu, thoát nước tự nhiên

Vấn đề biến đổi khí hậu cách đây không lâu từng bị không ít người coi như lời cảnh báo thái quá của khoa học, ngày nay đã trở thành hiện thực. Mưa nhiều hơn, triều cường mạnh hơn, các thành phố ngập thường xuyên hơn vào mỗi mùa giông bão. 

Hệ thống tiêu, thoát nước nhân tạo phần lớn được thiết kế và xây dựng từ trước khi biến đổi khí hậu trở thành hiện tượng, nay trở nên quá tải, khiến mỗi khi mưa như “vỡ trời” nhiều con phố “biến thành sông”.

Mỗi thành phố trước kia đều có hệ thống sông hồ như một thành phần không thể thiếu trong vòng tuần hoàn tự nhiên của nước. Ngày nay, phần lớn hệ thống ấy đã bị san lấp để lấy chỗ xây dựng nhà cửa, đường sá đô thị. Thành phố phát triển, công trình nhiều lên vô hình trung làm thiên nhiên quá tải với chính sự can thiệp “phi tự nhiên” đó của con người.

Các dòng sông bị lấn chiếm mỗi năm một chút, lâu dần hẹp lại, thậm chí bị lấp hẳn. Sông Sài Gòn từng rất rộng, có thể thấy rõ qua chiều dài cây cầu bắc qua sông và 2 bờ sông dưới dạ cầu, nơi mà bề rộng tự nhiên của con sông được bảo tồn nhờ quy định nghiêm ngặt của hành lang bảo vệ cầu. 

Nhưng ngoài dạ cầu ra, nhiều công trình nhà cửa nội thành thường lấn sông lấy thêm diện tích xây dựng, khiến dòng chảy bị thu hẹp đến mức có thể thấy rõ bằng mắt thường.

Sông Tô Lịch cũng là một ví dụ khác. Bị lấp dần, có khúc sông Tô bị thực dân Pháp vào năm 1889 lấp hẳn để quy hoạch ra 36 phố phường. Thành thử du khách đến Hàng Buồm sẽ chẳng thấy cái buồm nào, còn Cầu Gỗ thì cũng không còn cái cầu nữa. 

Hà Nội, chỉ riêng giai đoạn 2010 - 2015 đã có tới 17 ao hồ bị san lấp hoàn toàn (theo Trung tâm Nghiên cứu Môi trường và Cộng đồng (CECR) thuộc Liên hiệp Các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam). 

Còn ở Thành phố Hồ Chí Minh, hiện đã hoàn toàn biến mất các “ao rau muống” vốn là các hồ chứa tạm thời khi xây dựng chung cư Trần Quốc Thảo, cư xá Chu Văn An và nhiều điểm dân cư khác.

Tình trạng quá tải của hệ thống tiêu, thoát nước nhân tạo khiến cho việc phục hồi hệ thống tiêu, thoát nước tự nhiên trở nên cấp thiết. Sau 2 thập niên đình trệ, Thành phố Hồ Chí Minh đang quyết tâm đến cuối năm 2026 khơi thông hệ thống rạch Xuyên Tâm vốn là đường thoát nước tự nhiên của các phường trên địa bàn quận Bình Thạnh và Gò Vấp cũ. Việc tái khởi động cải tạo hệ thống rạch Xuyên Tâm được cho là lấy cảm hứng từ thành công của việc cải tạo khơi thông sông Tô Lịch ở Hà Nội.

Ở nước ngoài, việc cải tạo những dòng sông nội thành cũng rất được chú trọng. Dòng suối Cheonggyecheon ở trung tâm Thủ đô Seoul, Hàn Quốc, từng bị quên lãng dưới lớp bê tông suốt nửa thế kỷ. Thế nhưng năm 2005, dòng suối đã hồi sinh nhờ quyết tâm cải tạo của chính quyền. 

Ngày nay, nó không chỉ là một kênh thoát nước quan trọng của thành phố mỗi khi mưa lớn, tuyết tan, mà còn đóng vai trò như một máy điều hòa khổng lồ giúp nhiệt độ mùa hè ở khu vực này giảm 2 - 30C. Hai bên bờ suối Cheonggyecheon dài 5,8km này là hàng loạt công trình kiến trúc quy mô và hiện đại bậc nhất Seoul; nơi diễn ra các chương trình biểu diễn đường phố thu hút hàng triệu lượt khán giả; công viên đi dạo của người dân thành phố.

Sông Matanza Riachuelo dài 64km chảy qua thủ đô Buenos Aires của Argentina từng lọt top những dòng sông chết hàng đầu thế giới cũng đang được khơi thông với tham vọng biến thành công viên dài nhất thế giới. 

Còn ở Đông Nam Á, sông Singapore tại quốc đảo cùng tên cũng đã thoát số phận dòng sông chết nhờ quyết tâm chặn nguồn thải xuống sông từ thời Thủ tướng Lý Quang Diệu, chuyển mình thành một kênh thoát nước đô thị tạo không gian thoáng mát để dạo bộ hay tổ chức những bữa tiệc ngoài trời.

Khơi cả những con kênh lưỡng dụng

Việc khơi lại những dòng sông nội thành không chỉ tái tạo hệ thống tiêu, thoát nước tự nhiên, đưa thành phố trở về gần với thiên nhiên hơn, mà còn làm gia tăng chất lượng cuộc sống cũng như giá trị bất động sản hai bên bờ. 

Có thể nói việc khơi lại những dòng sông chết đang trở thành xu hướng, nhất là trong bối cảnh mối quan tâm đến môi trường ngày càng gia tăng, thời tiết ngày càng bất thường khiến rất nhiều thành phố lâm vào cảnh ngập lụt. Những dòng sông quên lãng đang được nhớ lại, những con kênh đã từng đảm nhận rất tốt chức năng hỗ trợ tiêu thoát nước đang dần được khôi phục.

Trước kia, những thành phố nằm trên vùng đất thấp, người ta thường đào 2 con kênh nhỏ hai bên đường lớn. Con kênh ngăn cách con đường với khu dân cư, giảm thiểu rất tốt các vụ tai nạn giao thông. Rồi khi tài xế mất lái, xe lao xuống nước sẽ đỡ hơn lao thẳng vào nhà dân rất nhiều. Hai con kênh bên đường còn khiến cho nhà cửa hai bên đỡ bị rung lắc khi xe lớn chạy qua. 

Bên cạnh đó, một điều mà những con kênh mang lại ít được nhắc tới là chức năng tiêu thoát nước rất tốt cho đô thị mỗi khi mưa, gió bất thường. Tính lưỡng dụng của chúng cần được nghiên cứu để hệ thống tiêu, thoát nước đô thị có thêm những đường thoát nước đáng kể.

Đường sắt cũng từng góp phần không nhỏ trong việc tiêu, thoát nước khi mưa bão. Hình ảnh đoàn tàu rẽ nước tiến vào ga Bình Triệu ở Thành phố Hồ Chí Minh từng được coi là một trong những bức ảnh đẹp nhất. Tuy nhiên, vì nhiều lý do khác nhau, ngày nay đường sắt thường được thiết kế cao, thành thử kênh tiêu, thoát nước này bị rơi vào quên lãng.

Cuối cùng, ở các thành phố trên nền đất thấp, không thể không tính tới các dòng sông “chảy ngược”. Đó là khi triều cường, nước từ biển chảy ngược vào đất liền, tạo ra ngập úng và nhiễm mặn cục bộ. Thành thử, cùng với việc khơi thông những dòng sông, con kênh, việc đắp đê quai ngăn biển và xây dựng những cổng đóng mở ở cửa sông là hết sức cần thiết.

Trong xu thế biến đổi khí hậu gia tăng hiện nay, việc khôi phục và khơi thông những dòng sông đã lấp trở nên cấp thiết. Chúng ta không thể chủ quan tin vào hệ thống tiêu thoát nước nhân tạo hoặc đôn cao nền đất, mà phục hồi hệ thống tiêu thoát nước tự nhiên cũng rất cần được quan tâm./.