Bài 1: Một bước tiến dài, nhưng...

Trong việc quản trị quốc gia, chỉ những thay đổi từ thể chế mới mang lại tác động có tính hệ thống, quy mô toàn diện và đồng bộ. Thể chế là cốt lõi của mọi vấn đề. Thu hồi tài sản tham nhũng cũng vậy, mặc dù đã có những bước tiến quan trọng nhưng nếu có một thể chế hoàn thiện hơn thì vấn đề này sẽ được giải quyết triệt để hơn.

Trong những năm qua, việc phòng chống tham nhũng đã có những thay đổi về tư duy và cách thức, vấn đề thu hồi tài sản tham nhũng được chú trọng hơn. Việc không áp dụng hình phạt tử hình cho nhóm tội này, đồng thời coi yếu tố “khắc phục hậu quả” là một tình tiết giảm nhẹ thể hiện bước tiến chiến lược nhằm tăng tỷ lệ thu hồi tài sản tham nhũng và cũng thể hiện yếu tố nhân đạo, hướng thiện của pháp luật như một thuộc tính vốn có của nó: “Luật pháp là nghệ thuật của điều thiện và lẽ công bằng”, như quan điểm của người La Mã cổ đại.

Việc thu hồi tài sản tham nhũng là một quá trình gồm nhiều giai đoạn từ thanh tra, kiểm tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Theo đó, mỗi khâu sẽ phát huy tác dụng khi được xem xét trong tổng thể nhằm mục tiêu thu hồi được tài sản tham nhũng chứ không chỉ dừng lại ở việc kết án, trừng trị người phạm tội.Triệt tiêu quan điểm “hy sinh đời bố, củng cố đời con”

Thu hồi tài sản tham nhũng là một quá trình, trong đó các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện các trình tự, thủ tục theo quy định của pháp luật để phát hiện, truy tìm, phong tỏa, tạm giữ, tịch thu tài sản do tham nhũng mà có để sung công quỹ nhà nước hoặc trả lại cho chủ sở hữu hợp pháp của tài sản.

Thu hồi tài sản là một công cụ quan trọng để giải quyết tội phạm tham nhũng, là trọng tâm và thước đo tính hiệu quả của quá trình phòng chống, khắc phục hậu quả cho xã hội của hành vi tham nhũng. Qua đó, các nguồn lực, lợi ích bất chính được trả lại cho xã hội. Chính vì thế, việc này cũng triệt tiêu mục đích chính của hành vi tham nhũng - mục đích kinh tế.

Nhìn ra quốc tế, biện pháp tịch thu tài sản có thể được xem là hình phạt bổ sung, hình phạt thay thế. Ngoài ra, nó cũng có thể áp dụng như biện pháp đặc biệt. Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng năm 2003 (UNCAC) yêu cầu các quốc gia thành viên: “cân nhắc thực hiện các biện pháp cần thiết để cho phép tịch thu tài sản đó mà không bị kết án hình sự trong trường hợp người phạm tội không thể bị truy tố vì lý do đã chết, bỏ trốn hoặc vắng mặt hoặc trong các trường hợp thích hợp khác”.

Một số quốc gia còn quy định thủ tục thu hồi tài sản kể cả trong trường hợp không truy tố, hoặc trước khi truy tố hay trong trường hợp truy tố nhưng không thể kết án hình sự. Tòa án có thể tịch thu tiền, tài sản hoặc bất kỳ lợi ích nào khác có giá trị không tương xứng với thu nhập của bị cáo và có nguồn gốc bất hợp pháp mà bị cáo không thể chứng minh hoặc tài sản sẽ bị thu hồi nếu có bằng chứng xác định đó là tài sản bất hợp pháp hoặc có nguồn gốc từ tài sản bất hợp pháp.

Do vậy, việc thu hồi tài sản được thực hiện ngay cả khi không thể kết án người đã thực hiện hành vi tham nhũng do họ đã chết, lẩn trốn, vắng mặt hoặc được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự; thậm chí khi tài sản đang do một bên thứ ba nắm giữ.

Với các biện pháp tịch thu, thu hồi quyết liệt như trên được áp dụng thì sẽ triệt tiêu được sự liều lĩnh với tư tưởng “hy sinh đời bố, củng cố đời con” đã có từ xưa nay.

Cơ sở của việc thu hồi tài sản tham nhũng

Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề thu hồi tài sản, trong những năm gần đây, việc thu hồi tài sản tham nhũng đã được quán triệt.

Nghị quyết Trung ương 3 khóa X về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng chống tham nhũng lãng phí (năm 2006) nêu: “Chú trọng thu hồi tài sản tham nhũng; áp dụng chính sách khoan hồng đối với những người phạm tội nhưng có thái độ thành khẩn, đã bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả kinh tế, hợp tác tốt với cơ quan chức năng; nghiên cứu sửa đổi pháp luật hình sự theo hướng khoan hồng hơn đối với những người đưa hoặc người nhận hối lộ nhưng đã tự giác khai báo và nộp lại tài sản trước khi bị phát hiện; chú trọng tới các chế tài phạt tiền nhằm tăng khả năng thu hồi tài sản tham nhũng”.

Chỉ thị số 50-CT/TW, ngày 7-12-2015, về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phát hiện, xử lý vụ việc, vụ án tham nhũng”, Bộ Chính trị nhấn mạnh: “Trong xử lý tham nhũng phải xác minh rõ, chính xác tài sản của người có hành vi tham nhũng; áp dụng kịp thời các biện pháp thu hồi tối đa tài sản do tham nhũng mà có trong quá trình thanh tra, kiểm tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Xử lý nghiêm minh những cán bộ không tích cực thu hồi hoặc cản trở hoạt động thu hồi tài sản tham nhũng”.

Ngày 2-6-2021, Ban Bí thư ban hành Chỉ thị số 04-CT/TW về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế”. Chỉ thị nêu rõ: “Nâng cao nhận thức, trách nhiệm của cấp ủy, tổ chức đảng, người đứng đầu các cấp đối với công tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế; xác định đây là nhiệm vụ quan trọng, xuyên suốt trong quá trình thực hiện công tác phòng chống tham nhũng”.

Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thể hiện rõ quan điểm “chú trọng tới các chế tài phạt tiền nhằm tăng khả năng thu hồi tài sản tham nhũng” được nêu tại Nghị quyết Trung ương 3 khóa X. Theo đó, Điều 40 của Bộ luật này quy định không thi hành án tử hình đối với người bị kết án nếu: “người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn”.

Các quy định của luật hình sự có nhiều điều khoản quy định tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm; buộc người phạm tội phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt; quy định cụ thể trách nhiệm của cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án trong việc quyết định áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế như đặt cọc, kê biên, phong tỏa tài sản, tài khoản để thu hồi tài sản tham nhũng.

Bộ luật Tố tụng dân sự quy định 11 biện pháp liên quan đến việc bảo đảm thu hồi tài sản (Điều 114); thủ tục áp dụng các biện pháp nhằm thu hồi tài sản (Điều 133). Luật Phòng, chống rửa tiền, Luật Tổ chức tín dụng chủ yếu quy định các biện pháp phòng ngừa, phát hiện, ngăn chặn, xử lý tổ chức, cá nhân có hành vi hợp pháp hóa nguồn gốc của tài sản do phạm tội mà có.

Luật Phòng, chống tham nhũng, Khoản 3, Điều 4 quy định: “Tài sản tham nhũng phải được thu hồi, tịch thu; người có hành vi tham nhũng gây thiệt hại thì phải bồi thường, bồi hoàn theo quy định của pháp luật” và Điều 70 quy định: “Cơ quan, tổ chức có thẩm quyền phải áp dụng các biện pháp cần thiết để thu hồi, tịch thu tài sản tham nhũng; tài sản tham nhũng phải được trả lại cho chủ sở hữu, người quản lý hợp pháp hoặc sung quỹ nhà nước; người đưa hối lộ mà chủ động khai báo trước khi bị phát hiện hành vi đưa hối lộ thì được trả lại tài sản đã dùng để hối lộ”.Những dấu ấn đầu tiên

Thời gian qua, việc nhận thức rõ thu hồi tài sản tham nhũng đóng góp quan trọng vào công tác phòng chống và khắc phục hậu quả tham nhũng, các cơ quan, ban, ngành đã quyết liệt thực hiện việc thu hồi tài sản và có những bước tiến đáng kể.

Trước năm 2013, tỷ lệ thu hồi tài sản tham nhũng bình quân đạt khoảng 10% trên tổng số phải thu hồi, đến giai đoạn 2013 - 2020 kết quả bình quân đạt hơn 26%. Đặc biệt, năm 2020 thu hồi bằng 61% tổng số đã thu hồi được trước đây. Năm 2022, các cơ quan tiến hành tố tụng đã tạm giữ, kê biên, phong tỏa tài khoản trị giá trên 364.000 tỷ đồng (tăng hơn 10 lần so với năm 2021); cơ quan thi hành án dân sự thu hồi được 27.400 tỷ đồng (tăng gấp 3 lần so với năm 2021).

Trong 6 tháng đầu năm 2023, chỉ tính riêng các vụ án thuộc diện Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo, các cơ quan thi hành án dân sự đã thu hồi được gần 2.100 tỷ đồng trong các vụ án, vụ việc Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo. Từ đầu nhiệm kỳ Đại hội XIII đến nay, đã thu hồi được trên 53.000 tỷ đồng (tăng gấp 2,5 lần so với cả nhiệm kỳ Đại hội XII)...

Một số liệu khác, trong năm 2024, ngành thanh tra đã kiến nghị thu hồi 85.403 tỷ đồng (trong đó thu hồi về ngân sách nhà nước 20.467 tỷ đồng, thu hồi về tổ chức, đơn vị 64.935 tỷ đồng) và thu hồi 41ha đất; xuất toán, loại khỏi giá trị quyết toán do chưa thực hiện đúng quy định và đề nghị cấp có thẩm quyền xem xét xử lý 72.183 tỷ đồng, 204ha đất; tập trung đôn đốc, kiểm tra việc thực hiện 6.771 kết luận thanh tra và quyết định xử lý về thanh tra, thu hồi 6.050 tỷ đồng, 77ha đất (đạt tỷ lệ 45,3%).

Bên cạnh đó, Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu (C03) thuộc Bộ Công an đã thu hồi, tạm giữ, kê biên 756 tỷ đồng và nhiều bất động sản, tài sản có giá trị khác (1,97 triệu USD, 534 cây vàng SJC, 1.444 giấy chứng nhận quyền sử dụng đất các loại…).

Các bộ, ngành, địa phương đã kiến nghị thu hồi 292,3 tỷ đồng, đã thu hồi được 30,6 tỷ đồng. Cơ quan hành chính nhà nước các cấp đã kiến nghị thu hồi cho nhà nước 59,3 tỷ đồng. Các cơ quan điều tra trong lực lượng công an đã thu hồi, kê biên, tạm giữ khoảng 1.535 tỷ đồng và 45.303m² đất, 2.665.344 USD, 97 miếng kim loại màu vàng, 534 cây vàng SJC, 9 bất động sản, 1.444 giấy chứng nhận quyền sử dụng đất các loại, 1 xe Mercedes Ben…

Về công tác thi hành án dân sự, kết quả thu hồi tài sản trong các vụ án hình sự về tham nhũng là 8.436 tỷ đồng trong tổng số phải thi hành 16.080 tỷ đồng.

Dù đã đạt được những con số đáng kể so với trước đó, tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề vướng mắc làm cho tỷ lệ thu hồi chưa cao. Để khắc phục được những vấn đề vướng mắc này, cần có những giải pháp mang tính hệ thống, toàn diện, nghiên cứu thực tiễn các quốc gia khác, áp dụng những cơ chế mới để công tác thu hồi được hiệu quả hơn.

Bài 2: Những “nút thắt” cần tháo gỡ