Một mùa thi nóng bỏng lại đến. Năm nay số lượng học sinh không thi vào trung học phổ thông khiến nhiều người bàn tán. Học tiếp theo đường khoa cử truyền thống hay sớm học nghề để lập thân lập nghiệp là một câu hỏi không dễ trả lời.

Ngày xưa, truyền thống thi cử theo Nho học được ông cha ta trao truyền mãi đến năm Kỷ Mùi (năm 1919) là khoa thi Nho học cuối cùng. 

Trong sách “Khải Định chính yếu sơ tập”, Vua Khải Định cho biết lý do chấm dứt con đường thi cử truyền thống như sau: “kỳ thi năm nay là khoa thi cuối cùng, đường khoa cử từ đây dứt hẳn. Trẫm nghĩ rằng quy chế cựu học đã không còn đáp ứng được điều mong muốn, trong khi con đường tương lai của tân học đang thênh thang mở rộng trước mặt”.

Đã hơn 100 năm kể từ tuyên cáo trên của nhà vua, thời đại của cựu học đã chấm dứt, tân học ngày càng phát triển. Và đến nay, tân học biến đổi mãnh liệt khiến các tiêu chí đánh giá, xếp loại học trò cũng vượt xa khuôn khổ của trường ốc truyền thống.

Ở nhiều nước phương Tây, kết quả học tập của học sinh được xếp loại theo A, B, C. Hạng A là những học sinh giỏi nhất, hạng B là khá giỏi và hạng C là vừa đủ để lựa chọn vào một số trường đại học. 

Khi tôi học ở Canada, có một câu thảo luận như thế này: “trường học là nơi mà cựu học sinh hạng A dạy học sinh hạng B cách làm thuê cho học sinh hạng C”. Nêu vấn đề như trên tuy hơi lạ, nhưng ở đâu đó lại là chuyện có thực.

Những học sinh chăm chỉ nhất, trả bài đầy đủ, đúng với đáp án, đáp ứng mong muốn của nhà trường sẽ được xếp học sinh hạng A. 

Phần lớn học sinh hạng A sau này ra trường hoặc làm công chức hoặc nghiên cứu, giảng dạy. Ở rất nhiều trường đại học, học sinh hạng A được giữ lại làm cán bộ nguồn, hay nói khác đi, đội ngũ giảng viên chủ yếu là những “cựu học sinh hạng A”.

Trái lại, học sinh hạng C không phải là những người cần cù, chăm ngoan nhất. Họ không trả bài đúng như đáp án, vì ở họ có thể có chủ kiến riêng với suy nghĩ vượt ra ngoài chương trình có sẵn, vượt khỏi khuôn khổ của bài học. 

Đó là nền móng của dấn thân và sáng tạo. Vì không phải dồn toàn tâm trí để đáp ứng khuôn mẫu trong trường học, nên học sinh hạng C còn dồi dào năng lực để theo đuổi sáng tạo trong đời thực. 

Mà phát kiến, sáng tạo trong đời thực, đó mới là cốt lõi của thành công. Thực tiễn cho thấy, nhiều ông chủ, doanh nhân thành đạt, nhiều người làm thay đổi thế giới nằm trong nhóm học sinh hạng C.

Học sinh hạng B thì chăm ngoan vừa đủ trong khuôn khổ. Họ ít có tư duy đột phá, không “dám làm dám chịu” như nhóm học sinh hạng C, trở thành lực lượng chiếm đa số trong xã hội. 

Họ cần việc làm và thu nhập ổn định, cần cuộc sống an bình trong khuôn khổ, không dám mạo hiểm như nhóm học sinh hạng C nên không nhiều cơ hội thành công.

Đó là cách lý giải vì sao nhà trường lại là nơi những “cựu học sinh hạng A dạy học sinh hạng B cách làm thuê cho học sinh hạng C”. Có khá nhiều ví dụ về những người không đứng tốp đầu trong trường lại là những người sau này hoặc thay đổi thế giới, hoặc kiếm được bộn tiền.

Đến nay, nhân loại thừa nhận có 8 loại trí thông minh: trí thông minh ngôn ngữ, trí thông minh suy luận, trí thông minh không gian, trí thông minh âm nhạc, trí thông minh tương tác, trí thông minh nội tâm, trí thông minh tự nhiên, trí thông minh vận động. 

Không nên đem một học sinh giỏi giải toán so với một học sinh năng khiếu vũ ba lê, bởi chúng thuộc 2 loại trí thông minh khác nhau. Nhưng các bậc làm cha mẹ, nhiều người chỉ thấy con mình kém cỏi mà không thấy rằng hạn chế cái này không có nghĩa là thiếu sở trường cái kia.

Mỗi đứa trẻ là một cá thể, có tiềm năng và tư chất riêng. Vấn đề là có phát hiện và thổi bùng lên ngọn lửa đam mê hay không, để sau này em nào sẽ trở thành chính em đó, phát huy được sở trường riêng, không chung chung trong đám đông mờ nhạt.

Biết lắng nghe, biết kiềm chế, biết năng hoạt, biết làm việc nhóm..., đó là những kỹ năng dẫn đến thành công trong cuộc sống thực, nhưng lại chẳng mấy khi được cho điểm cao trong trường học. 

Trong khi đó, ngoài đời thực, nếu không có ý tưởng lạ, không có sáng tạo mới, không kiên trì thì không thể thành công?

Có một thực tế là mặc dù ngành giáo dục nước ta đã rất cố gắng, nhưng đến nay, việc đánh giá trong trường học và ngoài trường đời vẫn có những điểm chưa cùng một thước đo. 

Chính vì thế mới có chuyện sinh viên tốt nghiệp loại giỏi vẫn khó xin việc, hoặc có người phải giấu bằng đại học để xin làm công nhân.

Thực chất, không có ai thành công mà không phải nỗ lực không ngừng. Người bị đánh giá không có khả năng trong trường học nhưng rất nỗ lực trong trường đời, thành công vẫn có thể mỉm cười với họ.

Mong muốn của gia đình, thầy cô đối với mỗi học sinh chắc chắn không chỉ là học giỏi nhất, mà là khi học xong họ phải biết làm giỏi nhất, có thu nhập cao nhất, được ghi nhận trong công việc của mình, giúp ích cho gia đình, cống hiến cho quê hương, đất nước. Đó mới là đích đến chứ không phải là chuyện học giỏi nhất trong trường, trong lớp với toàn điểm 9, điểm 10./.