Ngày trước, nhà nào nuôi được con lợn, phải làm đơn xin giết mổ. Ngày nay, sản xuất vàng miếng sẽ không còn là độc quyền của Nhà nước. Khi thị trường cạnh tranh hơn, đa dạng nguồn cung thì người dân sẽ có nhiều lựa chọn.

Quyền tự do kinh doanh của tư nhân được pháp luật bảo vệ, đó là bước tiến vượt bậc. Ta càng thấm thía ý nghĩa to lớn của đổi thay khi nhớ lại thời bao cấp. Khi đó, gia đình nào nuôi được lợn phải bán cho Nhà nước, không được tự ý giết mổ. Chỉ có trại chăn nuôi của Nhà nước mới được giết mổ lợn và cửa hàng thực phẩm nhà nước là nơi duy nhất bán phân phối cho cán bộ, công nhân viên.

Đó là thời kỳ đất nước còn gặp khó khăn, hàng hóa khan hiếm, nhu yếu phẩm thiết yếu, như gạo, muối, thịt,... đều phải phân phối theo chế độ tem phiếu. Sau năm 1975, đất nước thống nhất, Nhà nước cho phép các hộ dân được giết mổ lợn dịp tết, nhưng phải có giấy phép của xã và nộp thuế sát sinh. Ai muốn mổ lợn do mình tự nuôi, phải làm đơn xin mổ lợn. Việc đánh thuế sát sinh cao được coi là một biện pháp để hạn chế người dân bán thịt ra thị trường tự do, bảo đảm cho việc Nhà nước phân phối thịt lợn cho cán bộ công nhân viên (tiêu chuẩn 0,3kg mỗi tháng đối với ngày thường và 0,5kg thịt lợn trong 3 ngày tết).

Thời bao cấp, nền kinh tế nước ta theo mô hình kế hoạch hóa tập trung, mọi hoạt động sản xuất và phân phối đều do Nhà nước quản lý, buôn bán tư nhân bị loại bỏ. Nhà nước độc quyền phân phối hầu hết các loại hàng hóa, hạn chế việc người dân tự mua bán trên thị trường hoặc vận chuyển hàng hóa từ nơi này sang nơi khác. Nguyên nhân là do nguồn lực kinh tế còn hạn chế, Nhà nước phải tập trung phân phối theo tem phiếu, sổ hộ khẩu, giúp bảo đảm công bằng xã hội, tránh tình trạng khan hiếm hàng hóa và bất ổn.

Không phán xét quá khứ, chúng ta chỉ nhớ lại, rút bài học để thực hiện mục tiêu dân giàu nước mạnh trong giai đoạn cách mạng mới. Ngày nay, Nhà nước chỉ thực hiện độc quyền thương mại đối với các hàng hóa, dịch vụ thiết yếu liên quan đến quốc phòng, an ninh, bảo đảm lợi ích quốc gia. Nhà nước kiến tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, cổ xúy khởi nghiệp tư nhân để giải phóng sức sản xuất. Nhà nước sẽ tập trung nguồn lực để làm những gì tư nhân không làm.

Nhiều dịch vụ công cũng đổi thay theo hướng thông thoáng, cạnh tranh. Từ ngày 1-7-2025, người dân ở Thành phố Hồ Chí Minh có thể khám, chữa bệnh bảo hiểm y tế ở Hà Nội. Cũng từ ngày 1-7, người dân và doanh nghiệp khi thực hiện thủ tục đăng ký đất đai sẽ được tự do lựa chọn nơi nộp hồ sơ tại bất kỳ đơn vị tiếp nhận nào trong phạm vi tỉnh, thành phố thay vì bị ràng buộc theo địa giới hành chính như trước đây.

Cạnh tranh về trọng dụng hiền tài cũng là một bài học. Cuối đời nhà Chu bên Trung Quốc, trong cuộc cạnh tranh giữa các chư hầu, nhân tài nước này không được dùng, chạy sang nước khác được trọng dụng. Tâm trí phóng khoáng sản sinh nhiều ý tưởng mới, các mưu kế lạ thỏa sức vẫy vùng. Tự do tranh luận sinh ra các học thuyết, chiến lược. 

Chưa bao giờ Trung Hoa nảy sinh nhiều triết gia, chiến lược gia như lúc bấy giờ. Những tên tuổi nổi tiếng xuất hiện, như Khổng Tử, Mạnh Tử, Lão Tử, Trang Tử, Tôn Tử, Hàn Phi Tử. Đây quả là thời kỳ huy hoàng “trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng”.

Nước ta không có nhiều trường phái tư tưởng nhưng người dân xưa nay vẫn truyền dạy nhau rằng “trai khôn chọn vợ chợ đông, gái khôn tìm chồng ở chốn ba quân”. Có nhiều sự lựa chọn vẫn luôn tốt hơn. 

Thời bao cấp, nhân viên bán hàng (mậu dịch viên) uy quyền như trời vì người dân không có lựa chọn nào khác ngoài cửa hàng mậu dịch của nhà nước. Kinh tế thị trường bùng nổ, khách hàng mới là thượng đế chứ không phải người bán hàng.

Theo thuật ngữ quốc tế, civil servant là người phục vụ công dân, ta gọi là công chức. Ở các nước văn minh, chính quyền chuyển dần từ tư duy cai trị sang quản trị, công chức từ mệnh lệnh sang phục vụ. Nay ở Việt Nam, công chức phải cố gắng nhiều hơn vì doanh nhân, chuyên gia, nhà khoa học có thể được sử dụng thay công chức để phục vụ người dân được tốt hơn.

Đồng thời với vận hành chính quyền tinh gọn 2 cấp tỉnh và xã (bỏ cấp huyện), từ ngày 1-7-2025, các lĩnh vực thay đổi trên đây đã phát huy quyền tự do, giúp người dân có thêm nhiều lựa chọn. Khu vực nhà nước ngày càng thu hẹp, khu vực tư nhân ngày càng mở rộng, đó là xu hướng tiến bộ trên thế giới. 

Đó cũng là tư tưởng khai sáng xuất hiện trong thời kỳ Minh Trị (cai trị sáng suốt) cuối thế kỷ XIX ở Nhật Bản, thúc đẩy công cuộc hiện đại hóa, đưa “đất nước Mặt trời mọc” vươn lên vị thế cường quốc trên thế giới./.