Xuất khẩu nông sản Việt Nam là một điểm sáng với sự bứt phá của nhiều lĩnh vực trong bức tranh tăng trưởng kinh tế của cả nước. Với mục tiêu năm 2023 cán đích xuất khẩu 54 - 55 tỷ USD, ngành nông nghiệp và các doanh nghiệp đẩy mạnh sản xuất, đa dạng hóa thị trường, tạo sức bật đối với những mặt hàng thế mạnh, đón “sóng” thị trường dịp cuối năm.

Những kết quả đáng ghi nhận

2023 là năm đặc biệt khó khăn đối với ngành nông nghiệp, không chỉ Việt Nam mà với nhiều quốc gia. Ảnh hưởng từ dịch bệnh, xung đột chính trị trên thế giới dẫn đến khó khăn về xuất khẩu. Cùng với đó, biến động về kinh tế cũng khiến nhiều thị trường giảm nhập khẩu.

Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, sản xuất nông nghiệp tháng 11-2023 tập trung chủ yếu vào hoàn tất thu hoạch lúa mùa trên cả nước, gieo trồng cây màu vụ đông tại các địa phương phía Bắc và thu hoạch lúa thu đông ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long. 

Tính đến trung tuần tháng 11-2023, cả nước thu hoạch được 1.385,8 nghìn héc-ta lúa mùa, chiếm 89,7% diện tích gieo cấy và bằng 103,5% cùng kỳ năm trước. Trong đó, các địa phương phía Bắc thu hoạch 991,8 nghìn héc-ta lúa mùa, chiếm 98,7% và bằng 101,2%; các địa phương phía Nam thu hoạch 394 nghìn héc-ta lúa mùa, chiếm 73% và bằng 109,7%. 

Tiến độ thu hoạch lúa mùa sớm hơn so với cùng kỳ năm trước do điều kiện thời tiết thuận lợi, các địa phương chủ động gieo cấy sớm để ứng phó với xâm nhập mặn, biến đổi khí hậu.

Thời gian qua, Việt Nam có nhiều ngành hàng nông sản xuất khẩu đột phá. Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 11 tháng năm 2023, xuất khẩu nông, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt trên 53 tỷ USD, thặng dư thương mại toàn ngành đạt trên 11 tỷ USD, mức cao nhất trong những năm gần đây. 

Hiện Việt Nam có 6 sản phẩm/nhóm sản phẩm đạt giá trị xuất khẩu trên 3 tỷ USD là gỗ và sản phẩm gỗ, rau quả, gạo, cà-phê, tôm, hạt điều.

Điển hình là mặt hàng rau quả, với kim ngạch xuất khẩu 11 tháng năm 2023 đạt 5,32 tỷ USD, tăng 74,5%. Dự báo của nhiều chuyên gia gần đây cho thấy, kim ngạch xuất khẩu rau quả cả năm có thể đạt khoảng 5,5 tỷ USD, trong đó sầu riêng trở thành nguồn lực chủ lực giúp cho kim ngạch xuất khẩu rau quả tăng trưởng vượt bậc.

Tiếp đến là mặt hàng gạo, với kim ngạch xuất khẩu đạt 4,41 tỷ USD, tăng 36,3%; xuất khẩu hạt điều đạt con số 3,31 tỷ USD, tăng 17,4%. Đặc biệt, xuất khẩu sản phẩm từ ngũ cốc đạt 1,08 tỷ USD, tăng 5,4%. 

Theo thống kê hải quan, trong nửa đầu tháng 11-2023, cả nước đã xuất khẩu 332.214 tấn gạo, trị giá đạt 219 triệu USD. Lũy kế từ đầu năm 2023 đến ngày 15-11, cả nước xuất khẩu 7,37 triệu tấn gạo, mang về 4,15 tỷ USD. Như vậy, xuất khẩu gạo đã vượt xa năm 2022 (7,1 triệu tấn, trị giá đạt 3,45 tỷ USD).

Về thị trường xuất khẩu gạo, lớn nhất là 2 thị trường Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và Trung Quốc. Trong đó, tại ASEAN, gạo được xuất khẩu nhiều nhất sang Philippines, Indonesia, Singapore. 

Số liệu cập nhật 10 tháng năm 2023, xuất khẩu gạo sang ASEAN đạt 4,2 triệu tấn, tăng 25,7%; xuất khẩu sang Trung Quốc đạt gần 900.000 tấn, tăng 16,7% so với cùng kỳ năm trước. 

Dự báo năm 2024, xuất khẩu gạo của Việt Nam sẽ tiếp tục thuận lợi trong thời gian tới, với bối cảnh tình trạng căng thẳng nguồn cung gạo vẫn chưa có dấu hiệu được cải thiện, vẫn còn rất nhiều dư địa cho xuất khẩu gạo khi nguồn cung thiếu hụt và các nước tăng cường nhập khẩu để bảo đảm an ninh lương thực trước những biến động khó lường của thị trường gạo toàn cầu.

Đối với ngành lâm nghiệp, diện tích rừng trồng mới tập trung cả nước tháng 11-2023 ước đạt 33,3 nghìn héc-ta, giảm 2,7% so với cùng kỳ năm trước do thời tiết không thuận lợi làm ảnh hưởng đến tiến độ trồng rừng mới. Số cây lâm nghiệp trồng phân tán đạt 8,3 triệu cây, tăng 4,1%. Sản lượng gỗ khai thác trong tháng 11 đạt 2.074,2 nghìn mét khối, tăng 2,6% so với cùng kỳ năm trước. 

Theo Tổng cục Thống kê, tính chung 11 tháng năm 2023, diện tích rừng trồng mới tập trung ước đạt 261,9 nghìn héc-ta, giảm 1,4% so với cùng kỳ năm trước; số cây lâm nghiệp trồng phân tán đạt 92 triệu cây, tăng 4,6%. Sản lượng gỗ khai thác lũy kế 11 tháng đạt 18,2 triệu mét khối, tăng 2,9%.

Về ngành thủy sản, sản lượng thủy sản nuôi trồng trong tháng 11 ước đạt 550,6 nghìn tấn, tăng 5,2% so với cùng kỳ năm trước, trong đó cá đạt 368,1 nghìn tấn, tăng 4,2%; tôm đạt 121,4 nghìn tấn, tăng 7,8%. 

Sản lượng thu hoạch trong tháng 11-2023 ước đạt 836,3 nghìn tấn, tăng 3,2% so với cùng kỳ năm trước. Số liệu thống kê của Tổng cục Thống kê cho thấy, tính chung 11 tháng của năm 2023, tổng sản lượng thủy sản thu hoạch ước đạt 8.473,5 nghìn tấn, tăng 2,2% so với cùng kỳ năm trước.

Tuy nhiên, bên cạnh những tín hiệu tích cực, vẫn có những dấu hiệu tiêu cực đối với xuất khẩu nông, lâm, thủy sản trong thời gian qua, đặc biệt là đối với 5 mặt hàng cụ thể: thủy sản, chè, hồ tiêu, sắn, cà-phê. 

Chẳng hạn, kim ngạch xuất khẩu hồ tiêu tính từ đầu năm đến giữa tháng 10-2023 đã giảm 10% so với cùng kỳ năm trước. Dự báo cho thấy, khả năng sẽ tiếp tục giảm trong 2 tháng còn lại của năm 2023 do các nhà nhập khẩu hầu như đã đủ hàng vào thời điểm hiện tại. 

Không chỉ vậy, các báo cáo gần đây từ Nedspice Group và Simexco Daklak đều đưa ra nhận định sản lượng hồ tiêu của Việt Nam có thể giảm 15% vào năm 2024.

Tương tự, kim ngạch xuất khẩu sắn trong gần 10 tháng đầu năm 2023 cũng đã giảm gần 10%. Tuy nhiên, sắn có khả năng hồi phục tăng trưởng xuất khẩu trong mùa tiêu thụ cao điểm của các sản phẩm thực phẩm tại thị trường Trung Quốc. Điều này dự kiến sẽ có tác động tích cực đến triển vọng xuất khẩu sắn và các sản phẩm từ sắn của Việt Nam sang thị trường này.

Nhìn chung, trước những tín hiệu tích cực và tiêu cực trong lĩnh vực xuất khẩu nông, lâm, thủy sản trong thời gian qua cùng với những dự báo triển vọng và thách thức trong thời gian tới, việc các doanh nghiệp trong ngành nắm bắt được tình hình là rất cần thiết. Điều này sẽ giúp họ thiết lập các chiến lược phù hợp nhằm tìm kiếm cơ hội tăng trưởng trong giai đoạn tiếp theo.

Để tăng cường xuất khẩu nông sản trong thời gian tới

Để ngành nông nghiệp tiếp tục tăng tốc, bứt phá, vượt qua giai đoạn khó khăn hiện nay và về đích các chỉ tiêu trong năm 2023, cũng như đạt được mục tiêu của những năm tiếp theo, cần tập trung thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp.

Đối với xuất khẩu rau quả, để nâng cao giá trị gia tăng xuất khẩu của mặt hàng này, đạt được những con số kỳ vọng lớn, cần tập trung vào chất lượng của mặt hàng rau quả. Cùng với đó, đẩy mạnh áp dụng khoa học - công nghệ, gia tăng chế biến sản phẩm sâu hơn, gia tăng giá trị sản phẩm để phục vụ các ngành cao hơn, như mỹ phẩm... 

Bên cạnh đó, cần có chiến lược cũng như đầu tư xứng đáng cho lĩnh vực này; tăng cường sự liên kết, đồng lòng giữa các doanh nghiệp và có hướng đi đúng, dài hơi trên cơ sở đa dạng sản phẩm xuất khẩu.

Đối với mặt hàng chủ lực là lâm sản, trước những khó khăn chung của ngành gỗ và lâm sản khi giá trị xuất khẩu giảm mạnh, để từng bước tháo gỡ khó khăn cho ngành hàng, cần tăng cường tổ chức các hội chợ triển lãm nhằm gia tăng quảng bá sản phẩm gỗ để các doanh nghiệp có cơ hội ký kết các đơn hàng mới. 

Bên cạnh đó, để thúc đẩy giá trị xuất khẩu lâm sản, cần cung cấp thông tin thị trường chính xác, kịp thời cung cấp các quy định của các thị trường xuất khẩu truyền thống và các thị trường tiềm năng,... để các doanh nghiệp trong nước có chiến lược và điều chỉnh kế hoạch phù hợp...

Những ngày cuối năm 2023, bức tranh thị trường chưa có tín hiệu phục hồi rõ nét, lượng tồn của cả các nhà nhập khẩu và doanh nghiệp trong nước đều ở mức cao, lượng cầu vẫn đang ở mức thấp. 

Bên cạnh khó khăn về xuất khẩu giảm, các thị trường xuất khẩu nói chung và thị trường Liên minh châu Âu (EU) nói riêng còn đặt ra những yêu cầu ngày càng chặt chẽ. Thị trường châu Âu là thị trường dẫn dắt các quy định của thị trường xuất khẩu thế giới, theo đó, nếu như trước đây là các quy định liên quan đến vấn đề an toàn thực phẩm thì nay là các vấn đề liên quan đến phát triển bền vững. 

Thời gian tới, bên cạnh yếu tố thương mại thì các yếu tố kỹ thuật cũng là vấn đề quyết định mà các doanh nghiệp cần phải lưu tâm để bảo đảm việc các thị trường xuất khẩu sẽ được mở rộng mà không bị thu hẹp lại. Cần cập nhật chính sách nông nghiệp của các quốc gia, từ đó đưa ra các giải pháp ứng phó linh hoạt, phù hợp. 

Xúc tiến thương mại, mở cửa thị trường, tăng cường xuất khẩu nông sản đa giá trị. Đi cùng với đó là việc tận dụng các hiệp định thương mại tự do; hỗ trợ doanh nghiệp ký kết đơn hàng mới; tháo gỡ khó khăn, vướng mắc về các vấn đề liên quan đến xuất khẩu. Đặc biệt, một trong những vấn đề cần quan tâm nhất hiện nay, đó là vấn đề hoàn thuế để doanh nghiệp có tài chính đầu tư lại vào sản xuất, kinh doanh.

Ngoài ra, cần có những chính sách quy định về truy xuất nguồn gốc để đáp ứng các yêu cầu về thị trường. Các doanh nghiệp cần tập trung vào thị trường mũi nhọn. Cần có các kế hoạch triển khai cụ thể để tận dụng những cơ hội kịp thời, vừa gỡ khó cho các thị trường, vừa tận dụng cơ hội của các mặt hàng có lợi thế (như gạo, rau quả...) để bù đắp lại các mặt hàng đang gặp khó khăn. 

Các doanh nghiệp cần có kế hoạch ứng phó chủ động, linh hoạt, kịp thời với những thay đổi của thị trường thế giới để nắm bắt cơ hội, gia tăng thành công, góp phần đem lại thêm “sức mạnh” cho ngành nông nghiệp./.