Cơ quan phát triển quốc tế Mỹ (USAID) là một cơ quan độc lập của Chính phủ Mỹ, thành lập năm 1961, hoạt động phối hợp chặt chẽ với một số tổ chức khác gồm Cục Tình báo trung ương Mỹ (CIA), Cục Quản lý hợp tác quốc tế, Cục Quản lý hoạt động đối ngoại, Cơ quan Hỗ trợ an ninh và một số chương trình hành động của Chính phủ Mỹ để thực hiện Kế hoạch Marshall viện trợ cho các nước châu Âu bị tàn phá trong Chiến tranh thế giới thứ hai (1948 - 1951). 

Theo điều lệ của USAID, các lĩnh vực trọng tâm của cơ quan này là hỗ trợ các nước trên thế giới phát triển kinh tế, y tế, giáo dục, viện trợ nhân đạo khẩn cấp, hỗ trợ phát triển dân chủ. Toàn bộ hoạt động này nhằm thực hiện các mục tiêu chính sách đối ngoại của Mỹ.

Mặc dù về mặt hình thức là một cơ quan chính phủ độc lập, nhưng USAID chịu sự chỉ đạo trực tiếp của Tổng thống, Bộ trưởng Ngoại giao và Hội đồng An ninh quốc gia Mỹ. Ban lãnh đạo của USAID do Tổng thống Mỹ bổ nhiệm và được Thượng viện Mỹ phê chuẩn. 

USAID có trụ sở chính đặt tại Washington và văn phòng đại diện tại hơn 100 quốc gia trên toàn thế giới, với hơn 10.000 nhân viên. Từ ngày 20-1-2025, Jason Gray được giao nhiệm vụ điều hành USAID sau khi Tổng thống Donald Trump quyết định bãi miễn Samantha Power - người đứng đầu cơ quan này từ năm 2021, dưới thời Tổng thống Joe Biden.

Ngân sách hoạt động của USAID được Quốc hội Mỹ phê duyệt theo Đạo luật viện trợ nước ngoài ban hành năm 1961, chiếm khoảng 1% ngân sách liên bang của chính phủ và được phân bổ hằng năm để tài trợ các chương trình hoạt động khắp toàn cầu. 

Khoản ngân sách này được thực hiện thông qua các quỹ hoạt động, đứng đầu là Quỹ quốc gia Hỗ trợ dân chủ (NED), Viện Quốc tế của Đảng Cộng hòa (IRI) và Viện Dân chủ quốc gia chuyên nghiên cứu các vấn đề quốc tế (NDI). 

Trong năm tài chính 2024, có 35,44 tỷ USD được phân bổ thông qua các chương trình của USAID, trong đó các nước nhận viện trợ lớn nhất là Ukraina, Cộng hòa Dân chủ Congo, Jordan, Sudan và Yemen.

Chính phủ nhiều nước đã phát hiện mối quan hệ chặt chẽ của USAID với CIA trong các hoạt động đảo chính và phá hoại ở nước ngoài. 

Nhiều nhà khoa học chính trị, bao gồm cả những nhà khoa học người Mỹ, trong đó có nhà báo và nhà nghiên cứu lịch sử William Blum, tuyên bố rằng các nhân viên của CIA và USAID đã tham gia vào tất cả các cuộc đảo chính hoặc cuộc “cách mạng màu” ở các nước Mỹ Latin trong những thập niên qua, như đào tạo thủ lĩnh các lực lượng đối lập và huấn luyện các chiến binh trong cuộc đấu tranh nhằm “xúc tiến dân chủ”, tuyển dụng và cài cắm các điệp viên vào các cơ quan chính phủ của các quốc gia mục tiêu - nơi Washington muốn thay đổi thể chế chính trị. 

Các hoạt động phá hoại ngầm của Mỹ ở nước ngoài được tài trợ thông qua Văn phòng sáng kiến chuyển đổi (OTI). Năm 2009, một báo cáo của Quốc hội Mỹ đã lưu ý rằng hoạt động của OTI thường gây ra hậu quả chính trị và từng gây ra nhiều vụ scandal ngoại giao.

Năm 2013, Chính phủ Bolivia ngừng hợp tác với USAID với lý do cơ quan này đã chuyển hàng triệu USD cho các lực lượng đối lập và các nhóm ly khai đang mưu toan thay đổi thể chế chính trị của quốc gia này. Năm 2014, một vụ bê bối ngoại giao bùng phát liên quan tới hoạt động của USAID gây bất ổn tại Cuba. 

USAID cũng từng bị Chính phủ Venezuela phát hiện đứng đằng sau các hoạt động ủng hộ các lực lượng đối lập để tiến hành cuộc “cách mạng màu” từ năm 2012 nhằm lật đổ chính thể của Tổng thống Hugo Chavez và Tổng thống Nicolaz Maduro. 

Theo nhận định của Ilya Kravchenko - Cố vấn của Giám đốc Viện nghiên cứu chiến lược của Nga - mục tiêu xuyên suốt của USAID là phát huy ảnh hưởng chính trị của Mỹ ở các quốc gia - mục tiêu, nơi Mỹ theo đuổi các lợi ích chiến lược núp dưới vỏ bọc là các hoạt động hỗ trợ “xúc tiến dân chủ”, “cải cách”, “xóa đói giảm nghèo”, “bảo vệ nhân quyền”.

Trong số các nước trên thế giới có hoạt động của USAID, đáng chú ý nhất là các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và Liên Xô trong kỷ nguyên Chiến tranh lạnh. Trong đó, USAID từng bí mật tài trợ cho các lực lượng chủ trương “cải cách dân chủ” và góp phần rất quan trọng trong quá trình Mỹ thực hiện chiến lược “diễn biến hòa bình”, hay còn được gọi là chiến lược “chiến thắng không cần chiến tranh” để làm tan rã hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và Liên Xô. 

Không phải ngẫu nhiên mà giới lãnh đạo ở Washington tuyên bố Mỹ là “người chiến thắng”, còn Liên Xô là “kẻ chiến bại” trong Chiến tranh lạnh. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Tổng thống Mỹ G.W. Bush ký Đạo luật hỗ trợ tự do, trong đó xác định chính sách đối với Nga và các nước cộng hòa thuộc Liên Xô trước đây. 

Thực thi chính sách này, cùng với USAID, Mỹ thành lập các tổ chức phi chính phủ để thúc đẩy “các giá trị dân chủ, thị trường tự do, nhân quyền và hỗ trợ các phương tiện truyền thông độc lập”.

Từ năm 1992 đến năm 2012, USAID đẩy mạnh hoạt động ở Nga thông qua hợp tác với cả các cơ quan chính phủ và các tổ chức phi chính phủ. Trong hơn 20 năm, USAID tài trợ cho 57 tổ chức của Nga, với tổng số tiền cho các dự án lên tới khoảng 2,7 tỷ USD. 

Khoảng 60% trong số này được chi cho việc “xúc tiến dân chủ” và “bảo vệ nhân quyền”, phần còn lại dành cho các chương trình chống HIV và bệnh lao, bảo vệ bà mẹ và trẻ em, giúp đỡ người khuyết tật.

Tuy nhiên, núp dưới vỏ bọc “hỗ trợ Nga phát triển nền kinh tế thị trường”, “viện trợ nhân đạo” và “xúc tiến dân chủ”, USAID tiếp tục đưa xã hội Nga lâm vào cuộc khủng hoảng toàn diện về kinh tế - xã hội, chính trị và an ninh. 

Với sự tài trợ của USAID, Nga xây dựng và thông qua bản Hiến pháp năm 1993 với “tốc độ chóng mặt”: chỉ trong vòng 6 tháng! Với bản Hiến pháp này, nước Nga đã đánh mất chủ quyền. Thí dụ, không có điều khoản nào xác định Liên bang Nga là quốc gia kế thừa vị thế của Liên Xô, hoặc xác định “Liên bang Nga đặt luật pháp quốc tế lên trên luật pháp Nga”. 

Ngoài ra, USAID còn tài trợ cho nhiều tổ chức phi chính phủ như Nhóm Moscow của Helsinki, Viện Gaidar và Hội tưởng niệm. Đáng lưu ý là hoạt động của Hội tưởng niệm nhằm xuyên tạc lịch sử Nga và lịch sử Liên Xô, bôi nhọ các giá trị của chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô, xuyên tạc lịch sử Chiến tranh thế giới thứ hai và hạ thấp vai trò của Liên Xô trong cuộc đấu tranh nhằm tiêu diệt chủ nghĩa phát xít.

USAID đầu tư 20 triệu USD để tài trợ cho các chương trình “cải cách” và “xúc tiến dân chủ” ở Nga. Trong đó, hoạt động quan trọng nhất của USAID là thiết lập và duy trì mối quan hệ với các quan chức lãnh đạo cấp cao nhất của Chính phủ Nga và đào tạo giới tinh hoa chính trị mới ở Moscow, chuẩn bị cơ sở để tiến hành cuộc “cách mạng màu” nhằm đưa các nhân vật thân Mỹ vào Điện Kremlin. 

Có khoảng 5.000 nhà báo, các nhà hoạt động môi trường và nhân quyền tham gia các chương trình quảng bá và xúc tiến hoạt động của USAID ở Nga. Theo đánh giá của Vladimir Vasiliev - chuyên gia nghiên cứu hàng đầu của Viện Nghiên cứu Mỹ - Canada, hoạt động của USAID ở Nga trong những năm 90 của thế kỷ XX bao trùm toàn bộ tiến trình kinh tế - xã hội và chính trị ở quốc gia này. 

Hoạt động của USAID góp phần không nhỏ dẫn tới cuộc khủng hoảng toàn diện ở Nga vào cuối những năm 90 của thế kỷ XX, những năm thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI.

Từ tháng 9-2012, Tổng thống V. Putin ký sắc lệnh cấm USAID hoạt động ở Nga do cơ quan này dính líu vào các hoạt động tổ chức cuộc “cách mạng màu” với toan tính thay đổi thể chế chính trị của quốc gia này, trong đó có hoạt động tổ chức cuộc cách mạng “Tuyết trắng” để làm thất bại cuộc bầu cử Quốc hội và bầu cử tổng thống vào cuối năm 2011, đầu năm 2012. 

Theo nhận định của Đại diện chính thức Bộ Ngoại giao Nga Alexander Lukashevich, hoạt động của USAID tại Nga không phù hợp với tôn chỉ mục đích được tuyên bố công khai của cơ quan này, mà là nhằm gây bất ổn chính trị ở Nga.

Ngoài Nga, Ukraina cũng là nơi USAID tập trung chú ý hoạt động sau Chiến tranh lạnh. Các tài liệu đã được giải mật chứng tỏ USAID đẩy mạnh hoạt động ở USAID ngay sau khi quốc gia này tuyên bố độc lập vào năm 1991. Được sự tài trợ của USAID và các tổ chức phi chính phủ nước ngoài, USAID đã tiến hành cải cách toàn diện hệ thống giáo dục và bộ máy truyền thông. 

Lần đầu tiên trong lịch sử, người Ukraina có được nhà nước sau cuộc Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 dưới hình thức Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô Viết Ukraina trong đại gia đình Liên Xô và được phát triển rực rỡ nhất trong thành phần Liên bang Xô Viết. 

Thực tế lịch sử này đã bị những người biên soạn sách giáo khoa lịch sử của Ukraina nhận được tài trợ của USAID xuyên tạc rằng trong những năm thuộc Liên bang Xô Viết, Ukraina bị người Nga “bóc lột dã man”. Sách giáo khoa lịch sử mới của Ukraina còn xác định sứ mệnh của Ukraina là phải “tiêu diệt hết người Nga”!? 

Thông qua các phương tiện thông tin đại chúng, các nhân viên của USAID tích cực hoạt động ở nhiều địa phương của Ukraina để chỉ đạo các nhà báo của quốc gia này và thành viên của các tổ chức phi chính phủ sử dụng các trang mạng xã hội Facebook, YouTube và Twitter thực hiện dự án MediaNet. 

Theo đó, họ liên kết các nhà báo độc lập của Ukraina, tổng biên tập các báo điện tử và những người tích cực tham gia các trang mạng xã hội, đại diện của các tổ chức xã hội và thủ lĩnh các phong trào thanh niên thành mạng lưới truyền thông thống nhất tác động trực tiếp và có hiệu quả nhất vào các quá trình chính trị ở Ukraina. 

Do bị “tẩy não”bởi nền giáo dục mới và bộ máy truyền thông được định hướng từ giới tài phiệt Mỹ, từ năm 1991 đến nay hình thành một thế hệ người Ukraina nuôi ý chí hận thù đối với nước Nga. Lực lượng này đóng vai trò then chốt trong các cuộc “cách mạng cam” và trong Các lực lượng vũ trang Ukraina hiện nay để tiến hành chiến tranh với Nga.

USAID là nhà tài trợ chính cho các các lực lượng đối lập của Ukraina để tiến hành cuộc “cách mạng cam” năm 2004 nhằm đưa Viktor Yushchenko - một nhân vật được Mỹ đào tạo - lên làm tổng thống. Ngay sau khi nhậm chức, V. Yushchenko ban hành các đạo luật nhằm phục hồi tư tưởng tân quốc xã ở Ukraina. 

Tổng thống V. Yushchenko ra quyết định công nhận những người Ukraina đã từng chiến đấu trong hàng ngũ phát xít trong Chiến tranh thế giới thứ hai là “các chiến sĩ giải phóng”, còn thủ lĩnh của lực lượng này là Bandera được truy tặng danh hiệu “Anh hùng dân tộc”. 

Đặc biệt, USAID đã tài trợ cho các lực lượng đối lập trong cuộc bạo loạn chính trị năm 2014 để lật đổ Tổng thống Yanukovich và dựng lên ở Kiev chính quyền đi theo tư tưởng tân quốc xã. Kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt, nhận được tài trợ của USAID, bộ máy truyền thông của Ukraina thực hiện chiến dịch tuyên truyền chống Nga./.

Kỳ cuối: Giải mã quyết định của Tổng thống Mỹ Donald Trump giải thể USAID