Vị thế đặc biệt của Bắc Cực

Bắc Cực là một khu vực đặc biệt của Trái đất, bao gồm các vùng phía Bắc lục địa Á - Âu, Bắc Mỹ và gần như toàn bộ khu vực Bắc Băng Dương với rất nhiều đảo và bán đảo, có tổng diện tích vào khoảng 27 triệu ki-lô-mét vuông, lớn gần gấp 3 lần diện tích châu Âu. Theo kết quả nghiên cứu thăm dò của Cục Địa lý và Khí tượng Mỹ, Bắc Cực chứa tới 1/4 tiềm năng dầu mỏ và khí đốt của thế giới tiềm ẩn ở 20 mỏ dầu và khí đốt lớn, trong đó có 10 mỏ đã có thể khai thác với mục đích thương mại. 

Theo tính toán của Bộ Tài nguyên Nga, trên diện tích 6,2 triệu ki-lô-mét vuông ở Bắc Cực tập trung nguồn dự trữ 15,5 tỷ tấn dầu mỏ và 85,4 nghìn tỷ mét khối khí thiên nhiên, trong đó Stockmanov là mỏ dầu và khí đốt lớn nhất nằm ở phần thềm lục địa của Nga, có trữ lượng khoảng 3,7 nghìn tỷ mét khối khí đốt và khoảng 11 triệu tấn khí hóa lỏng. Bắc Cực còn là nơi giao thoa các tuyến giao thông đường biển có vai trò cực kỳ quan trọng với khả năng vận tải xuyên quốc gia trong thế kỷ XXI.

Với nguồn tài nguyên rất lớn và phong phú và vị trí địa - chiến lược quan trọng, Bắc Cực thu hút sự quan tâm đặc biệt của các cường quốc trong và ngoài khu vực. Mối quan tâm này ngày càng lớn do quá trình ấm lên toàn cầu diễn ra nhanh chóng trong những thập niên gần đây đang thu hẹp dần lớp băng đã từng được coi là “vĩnh hằng” tại đây, tạo điều kiện thuận lợi hơn để có thể khai thác Bắc Cực vào mục đích thương mại. 

Theo Cục Nghiên cứu hàng không vũ trụ Nhật Bản, với mức độ tan băng do Trái đất ấm lên, lớp băng ở Bắc Cực chỉ tồn tại trong vài chục năm nữa. Như vậy, không còn xa nữa, các giàn khoan và việc khai thác dầu sẽ xuất hiện, hoạt động thường xuyên ở Bắc Cực. Trong khi đó, chủ quyền quốc gia của nhiều nước lại chưa được xác nhận về mặt pháp lý đối với nhiều vùng lãnh thổ ở Bắc Cực.

Chiến lược của Nga

Nga là quốc gia được kế thừa vị thế của Liên Xô ở Bắc Cực. Trong những năm 20 của thế kỷ XX, Liên Xô cùng với Na Uy, Đan Mạch, Mỹ và Canada từng coi một số vùng mặt nước và đảo ở Bắc Cực thuộc chủ quyền của họ. Trong đó, Liên Xô xác định chủ quyền đối với một khu vực lớn nhất so với các nước khác được tạo bởi vùng Chukhodca, một phần Bắc Cực và bán đảo Kola ở Tây Bắc Liên bang Nga. 

Bán đảo Kola chiếm phần lớn lãnh thổ tỉnh Murmansk nằm trọn trong vùng Bắc Cực, tiếp giáp với biển Barents về phía Bắc, với biển Bạch Hải về phía Đông và Đông Nam. Năm 1997, sau khi tham gia ký kết Công ước của Liên hợp quốc về luật biển (UNCLOS), Nga đã đánh mất quyền pháp lý của mình đối với khu vực lãnh hải mang tên “tam giác Nga” ở Bắc Cực bởi khu vực này vượt ra khỏi quy định của UNCLOS.

Năm 2007, Nga điều động 2 đoàn thám hiểm tới hoạt động ở Bắc Cực để thu thập số liệu nhằm chuẩn bị bản báo cáo gửi Ủy ban của Liên hợp quốc về thềm lục địa. Trên cơ sở đó, Nga ra tuyên bố khẳng định chủ quyền của họ đối với dãy núi ngầm mang tên Lomonosov nằm ngoài phạm vi 200 hải lý. Để khẳng định chủ quyền của mình, Nga điều động tàu ngầm nghiên cứu khoa học mang tên MIR (Hòa Bình) thuộc biên chế Đội thám hiểm Bắc Cực để cắm quốc kỳ của họ được chế tạo từ hợp kim titan siêu bền lên đáy đại dương ở Bắc Cực. 

Như vậy, Nga là quốc gia đầu tiên khẳng định chủ quyền lãnh thổ ở Bắc Cực. Nga là quốc gia không chỉ có chủ quyền pháp lý đối với một vùng lãnh thổ và lãnh hải rộng lớn nhất ở Bắc Cực, mà còn có đủ tiềm lực khoa học - công nghệ, quân sự và ý chí chính trị để bảo vệ chủ quyền của họ. Nga sở hữu đội tàu phá băng nguyên tử được đánh giá là mạnh nhất thế giới, gồm 7 tàu Yamal, Russia, Arctica, Taimyr, Vaichach và Sovetski Soiuz. Năm 2007, Nga hạ thủy tàu phá băng nguyên tử mang tên “50 năm chiến thắng” trong Cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại.

Năm 2020, Tổng thống Vladimir Putin ký sắc lệnh công bố Chiến lược Bắc Cực của Nga đến năm 2035. Trong đó xác định tầm quan trọng đặc biệt của Bắc Cực đối với sự phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm an ninh quốc gia của Nga. Bắc Cực bảo đảm cung cấp hơn 80% sản lượng khí đốt tự nhiên và 17% sản lượng dầu mỏ của Nga; thềm lục địa của Nga ở Bắc Cực chứa hơn 85.000 tỷ mét khối khí đốt tự nhiên, 17,3 tỷ tấn dầu mỏ; tuyến đường biển đi qua Bắc Cực của Nga là hành lang vận tải có ý nghĩa toàn cầu; là nơi sinh sống của 19 dân tộc ít người của Nga; có các cơ sở lực lượng răn đe chiến lược nhằm ngăn chặn hành động xâm lược chống Nga và các đồng minh của Nga.

Theo Chiến lược Bắc Cực đến năm 2035, Nga sẽ áp dụng chế độ kinh tế đặc biệt ở vùng Bắc Cực; triển khai các dự án quốc gia xây dựng cơ sở hạ tầng giao thông, năng lượng, thông tin, viễn thông, cảng biển và tuyến vận tải biển đi qua Bắc Cực; thực hiện các dự án bảo vệ môi trường; đẩy mạnh hợp tác song phương và đa phương để duy trì môi trường hòa bình và ổn định ở Bắc Cực; xây dựng cơ sở pháp lý để khẳng định biên giới của Nga ngoài thềm lục địa; hiện đại hóa và tăng cường lực lượng quân sự của Nga ở Bắc Cực; xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và răn đe chiến lược ở Bắc Cực.

Chiến lược của Mỹ

Chỉ 2 tháng sau khi Nga cắm quốc kỳ ở Bắc Cực, Chính phủ Mỹ công bố bản báo cáo có tựa đề “Chiến lược hợp tác hàng hải trong thế kỷ XXI”, trong đó cảnh báo khả năng sẽ xảy ra xung đột quân sự liên quan đến hoạt động tranh chấp chủ quyền và tranh giành nguồn tài nguyên thiên nhiên giữa nhiều quốc gia có lãnh thổ nằm gần kề khu vực Bắc Cực. 

Bản báo cáo của Mỹ là văn kiện mang tính học thuyết và chiến lược đầu tiên nhằm mục tiêu xây dựng lực lượng hải quân hoạt động ở Bắc Cực có ưu thế vượt trội trong thế kỷ XXI. Trong đó nêu rõ, quá trình ấm lên trên quy mô toàn cầu đang làm tan băng ở 2 địa cực, tạo điều kiện thuận lợi để nghiên cứu, khám phá và khai thác các nguồn tài nguyên và mở rộng các tuyến giao thông hàng hải mới, có thể làm thay đổi căn bản hệ thống giao thông hàng hải của thế giới. 

Những thay đổi đó vừa tạo điều kiện phát triển kinh tế, vừa tiềm ẩn nguy cơ cạnh tranh và xung đột giữa các quốc gia xuất phát từ hoạt động tranh giành quyền sở hữu các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở khu vực này. Văn kiện chiến lược này của Mỹ khẳng định Bắc Cực sẽ là một trong những thách thức an ninh nghiêm trọng nhất trong thế kỷ XXI. Để tranh giành lợi ích ở Bắc Cực, Mỹ chuẩn bị phê chuẩn UNCLOS để có được quyền phát ngôn trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến thềm lục địa ở Bắc Cực.

Năm 2024, Bộ Quốc phòng Mỹ công bố Chiến lược Bắc Cực, trong đó đưa ra nhận định: “vùng Bắc Cực thuộc chủ quyền của Mỹ đóng vai trò đặc biệt quan trọng đối với nền kinh tế và an ninh quốc gia của Hoa Kỳ. Trong khi đó, Nga và Trung Quốc đang đẩy mạnh hoạt động pháp lý, kinh tế và quân sự ở Bắc Cực và là đối thủ cạnh tranh hàng đầu của Mỹ”. 

Chiến lược Bắc Cực của Mỹ xác định những hướng hoạt động chính của Lầu Năm Góc: 

(i) Xúc tiến các chiến dịch đặc biệt ở Bắc Cực, trước hết là trong các lĩnh vực thông tin, truyền thông và tình báo, giám sát và trinh sát để không bị bất ngờ trước các hành động của Nga và Trung Quốc; 

(ii) Tăng cường hợp tác với các đồng minh và đối tác để xây dựng hệ thống phòng thủ toàn cầu và tạo ra khả năng răn đe chiến lược ở Bắc Cực; 

(iii) Tăng cường sự hiện diện ở Bắc Cực dưới hình thức các cuộc tập trận song phương và đa phương có sự tham gia của các đồng minh trong NATO (Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương); 

(iv) Tập trung xây dựng lực lượng tác chiến đặc biệt của Mỹ và NATO ở Bắc Cực; 

(v) Xúc tiến triển khai các dự án lớn ở Bắc Cực không chỉ trong lĩnh vực khai thác tài nguyên thiên nhiên mà còn khai mở các tuyến giao thông hàng hải quốc tế đi qua Bắc Cực.

Chiến lược phức hợp của Trung Quốc

Năm 2018, Trung Quốc công bố chiến lược phức hợp ở Bắc Cực (CHSA). Khác với Mỹ và Nga, chiến lược Bắc Cực của Trung Quốc được gọi là “chiến lược phức hợp” bởi nhiều lý do. 

Thứ nhất, Trung Quốc không phải là quốc gia có chủ quyền lãnh hải và lãnh thổ ở Bắc Cực, hoặc không phải là quốc gia Bắc Cực, nên phải dựa vào những yếu tố phức hợp nằm ngoài phạm trù “chủ quyền” ở Bắc Cực. 

Thứ hai, Trung Quốc theo đuổi tham vọng trở thành siêu cường có ảnh hưởng toàn cầu với chủ trương sẽ xây dựng “cộng đồng thế giới cùng chung vận mệnh” nên không thể không khẳng định sự hiện diện ở Bắc Cực. 

Thứ ba, Trung Quốc cần phải tăng cường hợp tác với các cường quốc có chủ quyền lãnh hải và lãnh thổ ở Bắc Cực. Do đó, chiến lược phức hợp của Bắc Kinh ở Bắc Cực coi Trung Quốc là một cường quốc có trách nhiệm toàn cầu với vai trò đặc biệt trong việc duy trì tính bền vững về môi trường và tạo điều kiện tiếp cận các nguồn tài nguyên chung toàn cầu thuộc về tất cả mọi quốc gia, chứ không chỉ các quốc gia Bắc Cực.

Lần đầu tiên Trung Quốc thể hiện sự quan tâm đến Bắc Cực vào năm 1925, với quyết định tham gia Hiệp ước Spitsbergen nhằm xây dựng Bắc Cực thành khu vực hòa bình và hợp tác. Năm 2004, Trung Quốc bắt đầu xây dựng Trạm nghiên cứu Bắc Cực mang tên Hoàng Hà để thể hiện sự hiện diện của Bắc Kinh tại khu vực này. Năm 2013, Trung Quốc được chấp nhận vị thế quốc gia quan sát viên trong Hội đồng Bắc Cực. 

Theo chiến lược phức hợp ở Bắc Cực, Trung Quốc thực hiện chính sách phức hợp đối với khu vực này trong 3 lĩnh vực chính: 

(i) Đẩy mạnh hợp tác với các quốc gia Bắc Cực trong việc khai thác tài nguyên và xây dựng tuyến giao thông hàng hải ở Bắc Cực; 

(ii) Sử dụng các diễn đàn đa phương, trước hết là Hội đồng Bắc Cực (gồm Mỹ, Nga, Canada, Đan Mạch, Phần Lan, Ai Len, Na Uy và Thụy Điển); 

(iii) Duy trì môi trường an ninh và sinh thái ổn định và bền vững ở Bắc Cực. Trong hợp tác song phương ở Bắc Cực, Trung Quốc đặc biệt chú ý tăng cường hợp tác với Nga để xây dựng “Con đường tơ lụa trên biển trong thế kỷ XX” đi qua Bắc Cực. Với tuyến giao thông này, Trung Quốc sẽ giảm khoảng một nửa thời gian vận chuyển từ châu Á tới châu Âu./.