Những rủi ro song hành

Hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của các dịch vụ tài chính số như ngân hàng điện tử, thanh toán không dùng tiền mặt, ví điện tử, dịch vụ tài chính qua ứng dụng di động,... đã tạo điều kiện thuận lợi để mở rộng khả năng tiếp cận tài chính cho người dân, doanh nghiệp, nhưng đi kèm là những hệ lụy nguy hiểm đến kinh tế - xã hội của một quốc gia. Quá trình này đặt ra những thách thức lớn về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính.

Người tiêu dùng tài chính có thể được hiểu là khách hàng (cá nhân, tổ chức) sử dụng các sản phẩm, dịch vụ trong lĩnh vực tài chính vì mục đích tiêu dùng, không vì lợi nhuận thương mại. 

Quy mô của nhóm chủ thể này ngày càng gia tăng do sự bao phủ và đa dạng hóa của các sản phẩm dịch vụ tài chính, đặc biệt khi mà các quốc gia áp dụng những chương trình thúc đẩy tài chính toàn diện và ứng dụng khoa học - công nghệ vào nghiên cứu, phát triển các sản phẩm dịch vụ mới. Kéo theo đó là những rủi ro, hệ lụy cho người tiêu dùng dịch vụ tài chính. Cụ thể là:

Rủi ro về thông tin bất cân xứng: người tiêu dùng tài chính thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận, phân tích và đánh giá thông tin liên quan đến sản phẩm, dịch vụ tài chính. 

Với tính chất kỹ thuật cao và chuyên biệt của các sản phẩm này, người tiêu dùng - vốn không tham gia trực tiếp vào quá trình thiết kế, vận hành sản phẩm - khó có thể hiểu đầy đủ các tính năng, điều kiện, hoặc rủi ro đi kèm, trong khi bên cung cấp lại nắm giữ toàn bộ thông tin và chủ động định hướng giao dịch.

Rủi ro về chênh lệch sức mạnh trong quá trình đàm phán: người tiêu dùng bị hạn chế trong khả năng thương lượng hợp đồng và thực hiện giao dịch tài chính. 

Phần lớn các tổ chức tài chính hiện nay đều sử dụng hợp đồng mẫu với các điều khoản được chuẩn hóa, trong đó người tiêu dùng thường chỉ được lựa chọn về mức phí và phạm vi sử dụng mà không có quyền điều chỉnh các điều khoản pháp lý quan trọng. Việc thiếu năng lực đàm phán, thiếu tư vấn pháp lý càng làm gia tăng sự bất bình đẳng trong giao kết hợp đồng.

Ngoài các rủi ro nêu trên, trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ hiện nay, người tiêu dùng còn phải đối mặt với nhiều rủi ro mới do sự phát triển của công nghệ tài chính (fintech). 

Các nền tảng kỹ thuật số tuy mang lại tiện ích vượt trội nhưng cũng kéo theo những thách thức nghiêm trọng từ việc không minh bạch trong thu thập và sử dụng dữ liệu cá nhân, thiếu cơ chế xử lý khiếu nại hiệu quả đến nguy cơ bị lừa đảo qua các ứng dụng không đáng tin cậy. 

Đặc biệt, nhóm người tiêu dùng có hiểu biết hạn chế về công nghệ, tài chính - vốn chiếm tỷ lệ lớn tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam - dễ bị loại trừ khỏi hệ sinh thái tài chính hiện đại hoặc trở thành mục tiêu của các hành vi gian lận công nghệ cao.

Pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính tại Việt Nam

Về nguồn pháp luật chung, Hiến pháp năm 2013 đã xác lập nguyên tắc bảo vệ quyền riêng tư và thông tin cá nhân - một trong những quyền cơ bản của con người với quy định khẳng định quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình. 

Tiếp nối định hướng đó, Bộ luật Dân sự năm 2015 đã cụ thể hóa các chế định về quyền dân sự, giao dịch dân sự, hợp đồng... Đây là cơ sở pháp lý chung để người tiêu dùng tài chính vận dụng nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp trong các giao dịch tài chính đang ngày càng phức tạp và rủi ro.

Bên cạnh đó, các văn bản pháp luật có liên quan như Luật Giao dịch điện tử năm 2023, Luật An toàn thông tin mạng năm 2015, Luật An ninh mạng năm 2018 và Nghị định số 13/2023/NĐ-CP, ngày 17-4-2023, của Chính phủ, “Về bảo vệ dữ liệu cá nhân”, bước đầu thiết lập hành lang pháp lý cho hoạt động tài chính số.

Ở bình diện pháp luật chuyên ngành, hệ thống quy phạm trong lĩnh vực ngân hàng, bảo hiểm và chứng khoán cũng đã lồng ghép các nội dung nhằm bảo vệ người tiêu dùng dịch vụ tài chính. Luật Các tổ chức tín dụng năm 2024 và Luật Chứng khoán năm 2019 quy định nghĩa vụ công khai thông tin giao dịch, yêu cầu minh bạch hóa điều kiện và quy trình cung cấp dịch vụ.

Về chế định về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính tại Việt Nam, có thể kể đến:

Chế định về công khai, minh bạch thông tin sản phẩm, dịch vụ tài chính. Bộ luật Dân sự năm 2015 là khung pháp lý cơ bản, có vai trò hỗ trợ và liên quan đến việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính thông qua các quy phạm về hợp đồng, trách nhiệm dân sự, giao dịch dân sự như Điều 405 quy định về hợp đồng theo mẫu, điều này đặc biệt quan trọng khi mà các tổ chức tài chính thường áp dụng hợp đồng mẫu đối với các sản phẩm tài chính như hợp đồng tín dụng, thế chấp, bảo hiểm, bảo lãnh, cầm cố... 

Luật Chứng khoán năm 2019 có các chế định về công bố thông tin tình hình tài chính, hoạt động kinh doanh và các sự kiện trọng yếu có ảnh hưởng đến giá chứng khoán; đồng thời, thông tin phải được công bố đầy đủ, chính xác, kịp thời trên các phương tiện như trang thông tin điện tử của Sở Giao dịch Chứng khoán (HOSE, HNX), Ủy ban Chứng khoán nhà nước, hoặc trang thông tin điện tử của công ty...

Chế định về thu thập, phân tích, bảo mật dữ liệu người tiêu dùng tài chính. Chương II Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 quy định về trách nhiệm của tổ chức, cá nhân kinh doanh đối với người tiêu dùng. 

Nghị định số 13/2023/NĐ-CP có hiệu lực từ ngày 1-7-2023, chứa đựng các quy định cốt lõi như chủ thể dữ liệu phải được biết mọi hành động liên quan đến xử lý dữ liệu của bản thân, trừ trường hợp luật có quy định khác; chủ thể dữ liệu có các quyền như quyền được biết, quyền đồng ý/rút lại sự đồng ý, quyền hạn chế xử lý dữ liệu; nguyên tắc bắt buộc áp dụng các biện pháp tiền kiểm và hậu kiểm, bảo bảo đảm vệ, bảo mật trong quá trình xử lý dữ liệu cá nhân, tránh sự mất mát, phá hủy hoặc thiệt hại do sự cố, sử dụng các biện pháp kỹ thuật...

Chế định về cơ chế xử lý khiếu nại, tố cáo, tranh chấp của người tiêu dùng tài chính. Ngoài các quy phạm pháp luật chung tại Luật Tố cáo năm 2018, Luật Khiếu nại năm 2011, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 cũng xác định quyền khiếu nại, tố cáo, khởi kiện hoặc đề nghị tổ chức xã hội khởi kiện là quyền của người tiêu dùng. 

Đồng thời, Luật này cũng quy định nhóm người tiêu dùng dễ bị tổn thương bắt buộc phải được áp dụng cơ chế giải quyết phù hợp; không được phép quy định hạn chế, loại trừ quyền khiếu nại, khởi kiện của người tiêu dùng trong hợp đồng giao kết với người tiêu dùng, hợp đồng theo mẫu, điều kiện giao dịch chung...

Chế định về chế tài xử lý vi phạm liên quan đến người tiêu dùng trong lĩnh vực tài chính. Hiện nay, chế tài hành chính liên quan đến bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính nói chung được quy định tại Nghị định số 98/2020/NĐ-CP, ngày 26-8-2020, “Quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng”. 

Thực tiễn cho thấy, các hành vi vi phạm quyền lợi người tiêu dùng tài chính đa phần là hành vi cung cấp thông tin không đầy đủ/sai lệch/gây nhầm lẫn về sản phẩm dịch vụ tài chính; ép buộc người tiêu dùng sử dụng sản phẩm dịch vụ tài chính dù không có nhu cầu; vi phạm quyền riêng tư, sử dụng trái phép thông tin cá nhân của khách hàng; không thực hiện đúng giao kết hợp đồng. 

Chế tài dân sự đối với các hành vi vi phạm trên được xác định trên cơ sở của Bộ luật Dân sự năm 2015, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 và các quy phạm khác có liên quan. Về chế tài hình sự, căn cứ áp dụng là Bộ luật Hình sự năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành, các quy phạm chuyên ngành có liên quan.

Một số khuyến nghị

Mặc dù hệ thống pháp luật hiện hành đã có những nền tảng ban đầu nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng tài chính, song còn nhiều hạn chế cả về cấu trúc hệ thống lẫn hiệu lực thực thi, ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong bối cảnh thị trường tài chính ngày càng phát triển nhanh và phức tạp:

Một là, hệ thống pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng tài chính còn thiếu tính thống nhất và liên kết.

Hai là, nhiều quy định pháp luật hiện hành mới chỉ dừng lại ở mức nguyên tắc, chưa đủ cụ thể và khả thi để triển khai hiệu quả.

Ba là, hệ thống pháp luật điều chỉnh một số lĩnh vực công nghệ tài chính tại Việt Nam vẫn còn những khoảng trống, đặc biệt là thiếu các quy định hướng dẫn chi tiết về trình tự, thủ tục và cơ chế xử lý khiếu nại, phản ánh của người tiêu dùng tài chính.

Trên cơ sở phân tích thực trạng pháp luật và nhận diện những thách thức trong bảo vệ người tiêu dùng tài chính dưới tác động của kinh tế số, việc xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý chuyên biệt là yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng trong lĩnh vực tài chính.

Một số kiến nghị được đề xuất: 

Thứ nhất, xây dựng các quy phạm pháp luật chuyên biệt điều chỉnh hoạt động bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong lĩnh vực tài chính. 

Thứ hai, tăng cường vai trò của các thiết chế bảo vệ người tiêu dùng trong lĩnh vực tài chính, bảo đảm thực thi pháp luật ở mức độ cao nhất. 

Thứ ba, nghiên cứu xây dựng bổ sung các cơ chế phụ trợ, đẩy mạnh hoạt động truyền thông và phổ biến kiến thức tài chính cho người tiêu dùng./.