Kinh nghiệm lịch sử toàn thế giới đã chỉ rõ: chính quyền nhà nước là vấn đề cốt tử của mọi cuộc cách mạng. Khi chưa có chính quyền, Đảng Cộng sản phải lãnh đạo giành cho được chính quyền về tay nhân dân. Khi đã có chính quyền phải luôn luôn củng cố giữ vững chính quyền, tăng cường sức mạnh của chính quyền về mọi mặt. Đây là công việc hết sức nghiêm túc và hệ trọng, không ai được mơ hồ, đùa giỡn với nó.

Với thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ra đời. Đó là một nhà nước thể hiện rõ rệt bản chất tốt đẹp và tiến bộ của chế độ xã hội mới ở nước ta, một nhà nước gắn bó chặt chẽ với nhân dân, bảo vệ và phục vụ lợi ích của nhân dân. Được Đảng tiên phong của giai cấp công nhân lãnh đạo, được toàn thể nhân dân xây dựng và ủng hộ, Nhà nước ta không ngừng lớn mạnh, trưởng thành, và đã làm tròn sứ mệnh của mình trong cuộc đấu tranh giành độc lập tự do cho Tổ quốc, bảo vệ nền độc lập của dân tộc, xây dựng cuộc sống mới, xã hội mới.

Trong công cuộc đổi mới đất nước mấy năm gần đây, việc đổi mới tổ chức và hoạt động của nhà nước cũng đã đạt được nhiều tiến bộ, cả về lập pháp, hành pháp và tư pháp, cả về cơ cấu tổ chức và cơ chế hoạt động; chất lượng và hiệu quả quản lý nhà nước ngày càng được nâng cao. Cụ thể là:

- Việc quản lý nhà nước bằng pháp luật được chú trọng và tăng cường, hệ thống pháp luật được từng bước bổ sung, sửa đổi và xây dựng phù hợp với yêu cầu của giai đoạn mới. Hiến pháp năm 1992 được ban hành vừa khẳng định, kế thừa những nội dung đúng đắn của các Hiến pháp trước, vừa có những sửa đổi và bổ sung quan trọng, hoàn thiện thêm cơ cấu bộ máy nhà nước, nâng cao vai trò, trách nhiệm của Quốc hội và Chính phủ, phát huy cả ba quyền: lập pháp, hành pháp và tư pháp.

- Dân chủ xã hội chủ nghĩa được nhận thức đúng hơn và phát huy mạnh hơn, coi đây là cốt lõi của đổi mới hệ thống chính trị. Về kinh tế, đó là quyền được tự do sản xuất kinh doanh ở tất cả các thành phần: quyền sở hữu hợp pháp của kinh tế tư nhân được bảo hộ; quyền sử dụng ruộng đất lâu dài của hộ nông dân được bảo đảm; mọi tiềm năng, nhiệt tình, sáng tạo của các tầng lớp nhân dân được phát huy... Về chính trị, đó là quyền dân chủ trong bầu cử, ứng cử, trong thảo luận, đóng góp ý kiến xây dựng các dự án luật; là sinh hoạt dân chủ trong các cơ quan dân chủ, các đoàn thể xã hội, trên các phương tiện thông tin đại chúng; là quyền con người, quyền công dân ngày càng được tôn trọng và bảo đảm...

- Tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước được đổi mới và có những tiến bộ đáng kể. Quốc hội hoạt động có chất lượng cao hơn, dân chủ hơn, thiết thực hơn. Tổ chức, hoạt động và điều hành của Chính phủ từng bước được đổi mới, tập trung vào công việc quản lý vĩ mô, đồng thời chỉ đạo thực hiện tương đối sâu sát, nhanh nhạy. Đã có sự phân biệt chức năng quản lý nhà nước với chức năng quản lý sản xuất kinh doanh. Hoạt động của Viện kiểm sát và Tòa án các cấp có những bước tiến mới.

- Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước dần dần được xác định rõ và cụ thể hơn, có chất lượng và hiệu quả hơn, tạo điều kiện cho việc kiện toàn, phát huy vai trò và hiệu lực quản lý của Nhà nước.

Chính nhờ có những bước tiến nêu trên mà Nhà nước có điều kiện quản lý điều hành công cuộc đổi mới thu được những thành tựu to lớn và quan trọng: kinh tế có bước tăng trưởng đáng kể, đời sống nhân dân nói chung được cải thiện, quan hệ đối ngoại được mở rộng, ổn định chính trị xã hội được giữ vững.

Tuy nhiên, bước vào giai đoạn phát triển mới, trước những yêu cầu và nhiệm vụ mới, Nhà nước ta cũng bộc lộ không ít khuyết điểm và yếu kém. Tập trung nhất là:

- Hệ thống pháp luật chưa hoàn chỉnh, đồng bộ; việc thi hành pháp luật chưa nghiêm; kỷ cương, kỷ luật lỏng lẻo. Ở nhiều nơi, nhiều lĩnh vực có tình trạng vừa thiếu dân chủ vừa thiếu kỷ cương. Trật tự xã hội kém, nhiều nơi quyền làm chủ của dân bị vi phạm.

- Tổ chức và hoạt động của nhà nước vẫn kém hiệu lực và hiệu quả. Bộ máy nặng nề, cồng kềnh, nạn quan liêu, tệ lãng phí và tham nhũng nghiêm trọng, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ chưa tốt. Sự phân định chức năng, trách nhiệm và quyền hạn giữa các cơ quan nhà nước có trường hợp chưa thật rõ ràng, do đó phối hợp công tác chưa nhịp nhàng. Việc phân biệt chức năng quản lý hành chính nhà nước với quản lý các cơ sở sản xuất kinh doanh quốc doanh có những điểm chưa rạch ròi. Nhìn chung, công tác quản lý nhà nước còn yếu và lúng túng. Đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước tuy có tiến bộ nhưng chưa ngang tầm nhiệm vụ; một bộ phận không nhỏ thoái hóa, biến chất.

- Sự lãnh đạo của Đảng chưa được tăng cường, bảo đảm cho việc kiện toàn và phát huy hiệu lực của bộ máy nhà nước. Vẫn có tình trạng tổ chức đảng bao biện, làm thay, can thiệp sâu vào những công việc thuộc chức năng điều hành của Nhà nước. Đồng thời lại có biểu hiện buông lỏng vai trò lãnh đạo của Đảng, của tập thể cấp ủy, nhất là trong việc xác định chủ trương công tác và nhiệm vụ kiểm tra chấp hành các nghị quyết của Đảng. Nhiều cấp ủy trình độ kiến thức và năng lực lãnh đạo bị hạn chế, phương thức lãnh đạo còn những điểm lúng túng.

*

Hiện nay, cách mạng nước ta đang ở bước chuyển rất quan trọng: từ kinh tế hiện vật tập trung quan liêu bao cấp chuyển sang phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, mở cửa giao lưu quốc tế, trong đó nhiệm vụ trung tâm là từng bước thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Cùng với quá trình đó, phải thực hiện tốt dân chủ hóa xã hội, đổi mới hệ thống chính trị, xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Vấn đề lớn hiện nay là phải làm sao khai thác được thuận lợi, nắm bắt thời cơ, đẩy lùi nguy cơ, vượt qua thử thách, đẩy nhanh công cuộc phát triển kinh tế, giữ vững ổn định chính trị, nâng dần đời sống của nhân dân.

Đó là những nhiệm vụ hết sức lớn lao, thật sự có ý nghĩa cách mạng, cả về lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất; cả về cơ sở hạ tầng và cấu trúc thượng tầng; cả về đối nội và đối ngoại, diễn ra trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Nó đặt ra hàng loạt vấn đề khó khăn, mới mẻ, phức tạp, đòi hỏi toàn đảng toàn dân phải vươn lên về mọi mặt, phấn đấu gian khổ và có quyết tâm cao; hệ thống chính trị phải được xây dựng và củng cố một cách đồng bộ, vững chắc. Đặc biệt là Đảng phải có đủ trình độ, trí tuệ, bản lĩnh, năng lực, phẩm chất, tổ chức, đủ sức đáp ứng yêu cầu lãnh đạo trong giai đoạn mới; Nhà nước phải thật sự vững mạnh, trong sạch, quản lý, điều hành xã hội bằng pháp luật có hiệu lực và hiệu quả.

Một yêu cầu cấp bách hiện nay là phải tích cực củng cố, xây dựng bộ máy nhà nước, làm cho nhà nước thật sự là của dân, do dân và vì dân, luôn luôn giữ vững và phát huy bản chất cách mạng của giai cấp công nhân kết hợp với tính dân tộc, tính nhân dân, do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Nhà nước phải được kiện toàn và đổi mới cả về cơ cấu tổ chức và cơ chế quản lý, cải tiến các phương thức hoạt động sao cho phù hợp với quá trình đổi mới kinh tế và đủ sức bảo đảm quốc phòng, an ninh.

Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện bộ máy nhà nước, cần nắm vững và quán triệt các quan điểm cơ bản sau đây:

1. Nhà nước ta là nhà nước xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, dựa trên nền tảng của khối liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức, dưới sự lãnh đạo của Đảng tiên phong của giai cấp công nhân. Thực hiện đầy đủ quyền dân chủ của nhân dân, giữ nghiêm kỷ cương xã hội, chuyên chính với mọi hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc và của nhân dân.

Quán triệt bản chất giai cấp công nhân chính là kiên định vai trò lãnh đạo của Đảng cộng sản, kiên định chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, kiên định con đường xã hội chủ nghĩa. Là nhà nước của thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội, Nhà nước ta có sứ mệnh lịch sử là cải tạo, xây dựng và quản lý đất nước phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa, đồng thời giữ gìn độc lập, chủ quyền quốc gia, bảo vệ Tổ quốc.

Bản chất giai cấp công nhân của nhà nước luôn luôn gắn bó hữu cơ với tính dân tộc, tính nhân dân, bởi vì lợi ích cơ bản của giai cấp công nhân, của dân tộc, của nhân dân là thống nhất. Nguồn sức mạnh và cơ sở chính trị của Nhà nước ta là khối đại đoàn kết toàn dân, kế thừa và phát huy những truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Hoạt động của Nhà nước theo quan điểm kết hợp độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội, kết hợp chủ nghĩa yêu nước chân chính với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân, lấy việc phục vụ nhân dân làm mục tiêu cao nhất. Phải xây dựng nhà nước trong sạch, vững mạnh, gần dân, sát dân, thể hiện đúng ý chí và nguyện vọng của dân, bảo đảm trên thực tế mọi quyền lực thuộc về nhân dân.

Nhà nước tôn trọng và bảo đảm các quyền con người. Giải phóng con người gắn liền với giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng xã hội. Có độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội thì quyền con người mới được bảo đảm đầy đủ. Kiên quyết đấu tranh khắc phục các tệ nạn tham nhũng, vi phạm quyền làm chủ của dân; đồng thời đánh bại các âm mưu từ phía các thế lực thù địch lợi dụng dân chủ, nhân quyền để vu cáo nhà nước ta, chống phá chế độ ta.

2. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện ba quyền: lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Nhân dân là chủ thể và cội nguồn của quyền lực nhà nước. Nhân dân trao quyền lực nhà nước cho Quốc hội được bầu ra bằng phiếu phổ thông, trực tiếp, bỏ phiếu kín. Quốc hội là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân và là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất. Quốc hội vừa là cơ quan lập pháp, vừa thực hiện một phần quyền hành pháp và quyền tư pháp, thực hiện quyền giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của nhà nước; Quốc hội quyết định những vấn đề trọng đại về quốc kế dân sinh. Các chức vụ và cơ quan nhà nước quan trọng như Chủ tịch nước, Thủ tướng và các thành viên chính phủ, Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Chánh án tòa án nhân dân tối cao đều do Quốc hội cử ra và chịu trách nhiệm trước Quốc hội. Như vậy, chúng ta không áp dụng cơ chế “tam quyền phân lập” như một số nhà nước tư sản, mà tập trung thống nhất quyền lực vào Quốc hội, đồng thời có sự phân công và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước để vừa thúc đẩy các hoạt động của Nhà nước, vừa ngăn ngừa tình trạng độc đoán, chuyên quyển. Sự phân công này không có nghĩa là mỗi quyền chỉ tương ứng với một cơ quan nhà nước nắm giữ trọn vẹn quyền đó và cắt rời, tách biệt khỏi nhau.

3. Quán triệt nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, bảo đảm sự lãnh đạo và điều hành tập trung thống nhất của trung ương, đồng thời phát huy trách nhiệm và tính chủ động, năng động, sáng tạo của từng địa phương, từng cơ sở, từng tổ chức, từng cá nhân và toàn hệ thống.

Đây là yếu tố quyết định sức mạnh tổ chức và hiệu lực của bộ máy nhà nước ta. Nó tạo ra sự thống nhất tổ chức và hành động, phát huy đồng thời và kết hợp chặt chẽ sức mạnh của cả tập thể và từng cá nhân, của cả nước và từng địa phương, từng cơ sở, của từng tổ chức và toàn hệ thống bộ máy nhà nước. Phải đề phòng và đấu tranh khắc phục khuynh hướng tập trung quan liêu và phân tán, cục bộ.

Trên lĩnh vực tổ chức, sự kết hợp đúng đắn tập trung và dân chủ được quán triệt ngay từ trong các luật, nghị định, quy chế về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, và được quy định cụ thể, sát hợp với tính chất, chức năng của từng tổ chức, từng lĩnh vực hoạt động.

Tăng cường sự lãnh đạo và điều hành tập trung thống nhất của Trung ương, đồng thời phát huy trách nhiệm và tính chủ động, năng động của các địa phương. Phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của mỗi cấp chính quyền (4 cấp). Trung ương quyết định những vấn đề ở tầm vĩ mô: ban hành pháp luật, cơ chế, chính sách, chiến lược và quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, nắm những nguồn lực, những công cụ quan trọng đủ sức tác động đến quy mô, tốc độ, định hướng phát triển kinh tế - xã hội, quản lý các hoạt động đối ngoại, và bảo đảm sự nghiệp quốc phòng, an ninh. Địa phương được phân cấp quản lý, phát huy tính chủ động và trách nhiệm của mình trong việc khai thác các tiềm năng phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế, chăm lo đời sống, đáp ứng những nhu cầu bức thiết của nhân dân địa phương.

4. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, đồng thời coi trọng giáo dục đạo đức xã hội chủ nghĩa, kết hợp biện pháp hành chính với giáo dục tư tưởng, nâng cao dân trí, kết hợp sức mạnh của pháp luật với sức mạnh của quần chúng.

Quản lý xã hội bằng pháp luật và theo pháp luật là một chức năng cơ bản của mọi nhà nước hiện đại. Bản thân nhà nước cũng được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ những quy định của pháp luật. Chính là với ý nghĩa đó mà chúng ta nói xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam của dân, do dân và vì dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng; tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trên cả ba lĩnh vực: xây dựng pháp luật, chấp hành pháp luật và bảo vệ pháp luật. Một mặt phải bổ sung, hoàn chỉnh hệ thống luật pháp; mặt khác phải hoàn thiện tổ chức bộ máy nhà nước, cải cách nền hành chính quốc gia, tổ chức thực hiện và chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật. Đấu tranh chống các biểu hiện coi thường pháp luật, kỷ cương phép nước không nghiêm.

Đi đối với tăng cường pháp chế, quản lý xã hội bằng pháp luật, chúng ta đặc biệt coi trọng giáo dục nâng cao đạo đức xã hội, kết hợp biện pháp hành chính với giáo dục tư tưởng, nâng cao dân trí, kết hợp sức mạnh của pháp luật với sức mạnh của quần chúng. Đây là một nét đặc sắc trong tư tưởng Hồ Chí Minh về quản lý xã hội, về nhà nước và pháp luật.

Nhà nước quản lý xã hội không chỉ bằng uy quyền pháp luật, mà còn bằng tấm gương đạo đức của cán bộ, nhân viên nhà nước, làm cho dân phục, dân tin mà nghe theo, làm theo. Chủ tịch Hồ Chí Minh là một mẫu mực tuyệt vời về vấn đề này. Người rất coi trọng vai trò của pháp luật và quản lý xã hội bằng pháp luật, trực tiếp chỉ đạo soạn thảo hai bản Hiến pháp, hàng chục đạo luật, mấy trăm sắc lệnh để quản lý đất nước. Đồng thời Người rất đề cao vấn đề nêu gương đạo đức. Chính Người là một tấm gương đạo đức cao cả, có sức cảm hóa, lôi cuốn mọi người tự giác làm theo những chủ trương của Đảng và Nhà nước.

Phải dựa vào quần chúng, lấy quần chúng giáo dục quần chúng, qua phong trào quần chúng mà ngăn chặn và đấu tranh chống vi phạm, tội phạm. Phát huy vai trò của các đoàn thể nhân dân cùng với chính quyền cơ sở hòa giải các tranh chấp trong nội bộ nhân dân, ngăn chặn và hạn chế sớm các diễn biến phức tạp.

5. Tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước.

Sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước là một yêu cầu khách quan. Trong xã hội hiện đại nào cũng phải có đảng cầm quyền - đảng đại diện cho lợi ích, tư tuởng, quan điểm của một giai cấp nhất định. Ở nước ta, với thành quả của cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam được lịch sử giao sứ mệnh lãnh đạo chính quyền, trở thành đảng cầm quyền. Và chính điều này đã quy định bản chất, đặc trưng của nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Sự lãnh đạo của Đảng bảo đảm cho Nhà nước mang bản chất giai cấp công nhân, thực sự là nhà nước của dân, do dân, vì dân, hoạt động theo đúng đường lối quan điểm của Đảng, thể hiện bàn chất cách mạng và khoa học của chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Sự lãnh đạo của Đảng tạo điều kiện phối hợp và phát huy sức mạnh tổng hợp của hệ thống chính trị, giúp nhà nước hoàn thành thuận lợi mọi nhiệm vụ của mình.

Đương nhiên, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước phải dựa trên cơ sở đổi mới và chỉnh đốn Đảng, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng. Bởi vì, vai trò lãnh đạo của Đảng không phải nhờ vào uy quyển, mệnh lệnh mà ở trình độ, năng lực vạch ra đường hướng chính trị đúng đắn và thông qua công tác tuyên truyền, thuyết phục, làm cho mọi tổ chức và toàn xã hội tự giác chấp nhận, ở tính gương mẫu và vai trò tiên phong chiến đấu của tổ chức đảng, của đội ngũ cán bộ, đảng viên, ở sự gắn bó, tín nhiệm của quần chúng đối với Đảng.

Đổi mới và chỉnh đốn Đảng bao gồm đổi mới nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng, xác định đúng mối quan hệ giữa Đảng và Nhà nước. Đảng lãnh đạo Nhà nước, lãnh đạo xây dựng nền pháp chế, nhưng Đảng và mọi đảng viên hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật, gương mẫu chấp hành chính sách và pháp luật.

Kiện toàn Nhà nước theo những phương hướng nói trên là một quá trình tương đối lâu dài, với những bước đi tích cực, vững chắc, đặt trong tổng thể đổi mới hệ thống chính trị, gắn với đổi mới và chỉnh đốn Đảng. Trước mắt, tập trung sức thực hiện một số chủ trương và nhiệm vụ quan trọng:

- Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội;

- Cải cách một bước nền hành chính nhà nước;

- Đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp;

- Phát huy vai trò nhân dân làm chủ nhà nước;

- Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước.

Trong đó đặt trọng tâm vào cải cách nền hành chính nhà nước, nhằm xây dựng một nền hành chính trong sạch, có đủ năng lực, sử dụng đúng quyền lực và từng bước được hiện đại hóa để thực hiện tốt đường lối, chủ trương của Đảng, quản lý có hiệu lực và hiệu quả cao công việc của Nhà nước, phục vụ đắc lực đời sống nhân dân, xây dựng nếp sống và làm việc theo pháp luật, thúc đẩy tiến trình đổi mới phát triển, thực hiện dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh./.